استهلال ماه (۱) – پارامترهای نجومی

استهلال (هلال‌بینی، بَرن‌بینی) تلاش برای رؤیت هلال ماه را گویند. این عمل دارای ارزش نجومی است، زیرا ماه قمری ممکن است ۲۹ یا۳۰ روزه باشد و مشاهده ماه نو گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی است. از نظر اسلام نیز این کار مهم و مستحب محسوب می‌شود. زیرا مناسبت‌های دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده است.
از نظر نجومی و کار علمی و عملی و رکورد زنی نیز این مسئله اهمیت دارد .

۱- تاریخچه و مناسبت های مذهبی 

تاریخچه رویت هلال به زمان کمبوجیه برمی گردد مدارکی وجود دارد که در آن زمان با رصدهای نجومی هلال ماه را رصد کرده تا اول ماه را پیدا کنند مدارکی در دست است که در زمان باستان در بابل هم به کار رصدماه و پیدا کردن اول ماه می پرداختند .
اما در دوران پس از اسلام این امر اهمیت زیادی پیدا کرد چه مناسک مذهبی بر پایه ماه های قمری می باشد و پیدا کردن اول ماه بخصوص در ماه رمضان اهمیت فوق العاده ای دارد چون یک روز اشتباه باعث می شود مثلا در روز اول شوال که عید فطر است هنوز مردم روزه باشند که نه تنها ثواب ندارد که گناه نیز دارد .
در قدیم که ابزارهای اپتیکی هم در اختیار نداشتند ریش سفیدان به بام می رفتند و با لوله های بلندی که سیاه می کردند هلال را رویت و به اطلاع عموم می رساندند .

۱) مبنای فقهی استهلال

مطابق فقوای مراجع تقلید اول ماه با این روش ها ثابت می شود :
۱-۱) خود انسان ماه را ببیند
۲-۱)عده‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم و یا هر چیزی که بواسطه آن یقین حاصل شود.
۳-۱)دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم.
۴-۱)سی روز از اول ماه قبل بگذرد. چه ماه دیده شود چه نشود.
۵-۱)حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.

۲) مبنای حقوقی استهلال

از آنجائی که احکامی مانند دیه و… در کشورهائی مانند ایران که بر مبنای قوانین شرعی اداره می شود بر اساس ماه های حرام و غیرحرام می باشد و در ماه حرام مقدار دیه دوبرابر می باشد بنابر این تعیین دقیق اول ماه در این مورد مهم است چون مثلا اگر دیه ای در روز اول ماه حرام به وقوع بپیوندد چون مقدار دیه در ماه حرام دو برابر است یک روز پس و پیش شدن ماه می تواند مقدار دیه را به دو برابر افزایش یا کاهش دهد .

۲- خلاصه پارامترهای نجومی مربوط به اندازه و شکل هلال که در دیدن هلال موثرند

اصطلاح های نجومی مربوط به اندازه و شکل هلال را پارامترهای نجومی هلال می گویند . در ابتدا توضیح بسیار مختصری راجع به این پارامترها می دهیم و بعد هر کدام را به طور کامل بررسی می کنیم .

۱) سن ماه : از نظر نجومی لحظه ای که ماه در مقارنه قرار می گیرد ( مقارنه از نظر نجومی به لحظه ای می گویند که مرکز ماه و زمین و خورشید روی یک صفحه واقع شده باشند و زمین بین ماه و خورشید واقع شود )
۲) جدائی زاویه ای : فاصله زاویه ای ماه از خورشید را می گویند .

شکل شماره ۱ – جدائی زاویه ای اختلاف سمت ماه و خورشید ارتفاع ماه

۳) ارتفاع ماه : زاویه بین خط ناظر تا ماه با صفحه افق را ارتفاع ماه می گویند . ( شکل شماره ۱ )
۴) مدت مکث : مدت زمانی که از غروب خورشید تا غروب ماه محاسبه می شود .
۵) فاز ماه : درصد بخش روشن ماه را به کل ماه فاز ماه می گویند .
۶) ضخامت بخش میانی ماه : اندازه زاویه ای ضخیم ترین بخش ماه را می گویند . ( شکل شماره ۱۳ )
۷) اختلاف سمت ماه و خورشید : تفاضل سمت ماه و خورشید را اختلاف سمت ماه و خورشید می گویند .( شکل شماره ۱ )
۸) زاویه ساعتی ماه : اگر ماه را مانند یک ساعت فرض کنیم که ساعت ۱۲ آن رو به شرق و ساعت ۶ آن رو به غرب باشد هلال ماه در اینجا حکم عقربه های ساعت را دارد . بنابراین عددی به ساعت بیان می شود را زاویه ساعتی ماه می نامند(شکل شماره ۱۷)
نکته : زاویه ساعتی که در اینجا تعریف می کنیم با تعریف زاویه ساعتی یا بعد که مختصات جسم درکره آسمان می باشد فرق دارد. (زاویه ساعتی در کره آسمان و شرح پاره ای از اصطلاحات نجومی تعریف شده است )
۹)فاصله ماه از زمین :چون مدار ماه بدور زمین بیضی می باشد فاصله ماه تا زمین ثابت نیست وتعغیر می کند .
۱۰)زاویه توجیه هلال با افق : زاویه ای که سمت تحدب ماه با افق می سازد را زاویه توجیه افق می نامند.( شکل شماره ۱۸ )
۱۱) عرض دایره البروجی ماه : یکی از سیستم های مختصات برای اندازه گیری مختصات اجرام سماوی مختصات دایره البروجی می باشد و عرض داره البروجی یکی از پارامترهای این سیستم است.(شکل شماره ۱۵)

۳- سن ماه

یکی از پارامترهای مهم رویت هلال سن هلال است که در اینجا توضیح می دهیم

۱) سن هلال چگونه محاسبه می شود

 در آخرین روزهای ماه نو آنچه در آسمان می بینیم این است که هر روز ماه به خورشید نزدیکتر می شود . با این وجود همیشه اول ماه غروب می کند بعد خورشید بنابر این هلال روزهای آخرماه بسختی دیده می شود و یا دیده نمی شود . بعد ماه به نزدیکترین مقدار خود به خورشید می رسد(ماکزیمم نزدیکی ) و بقدری به خورشید نزدیک می شود که درحالت های خاص تمام یا قسمتی از خورشید را می پوشاند که در این حالت کسوف جزئی یا کلی بوقوع می پیوندد که پدیده ای نادر است در این حالت بعد و مایل(برای تعریف بعد و مایل به کره آسمان و شرح پاره ای از اصطلاحات نجومی رجوع کنید) ماه و خورشید تقریبا برابر می شود و فاصله ماه و خورشید(جدائی زاویه ای) به صفر می رسد (البته فقط در کسوف کامل) ولی در بیشتر موارد این اتفاق نمی افتد و تنها بعد ماه و خورشید برابر می شود و ماه بدون این که تمام یا قسمتی از خورشید را بپوشاند از سمت راست یا چپ خورشید عبور می کند و خورشید از ماه پیشی می گیرد . در این لحظه آنچه در آسمان دیده می شود این است که فاصله ماه و خورشید ( جدائی زاویه ای) به حداقل مقدار خود می رسد ولی آنچه در فضا دیده می شود پدیده ای است به نام  “ مقارنه “ یعنی ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد .

۲) مقارنه

طبق تعریف زمانی که مراکز ماه و خورشید و زمین در یک صفحه قرار بگیرند مقارنه اتفاق می افتد .
حال خطی را در نظر بگیریم که مراکز زمین و خورشید را بهم وصل می کند.در بیشتر اوقات مرکز ماه بالا و پائین این خط قرار می گیرد( ۴۰٪ در بالا و ۴۰٪ در پائین ) ولی اگر مرکز ماه هم روی این خط قرار بگیرد و یا از حدی به این خط نزدیکتر شود(۱۵ درجه ) وقوع کسوف یا خورشید گرفتگی قطعی می شود .
در واقع بعد از مقارنه تولد ماه جدید اتفاق می افتد و آنچه به عنوان سن ماه عنوان می شود مدت زمانی است که از لحظه مقارنه گذشته باشد .

شکل شماره ۲ – مقارنه ماه و آنچه در فضا بوقوع می پیوندد

۳) تقسیم بندی هلال ماه از نظر سن

از نظر سن هلال به سه دسته تقسیم می شود
۱-۳) هلال جوان : به هلالی می گویند که کمتر از ۲۰ ساعت از آن گذشته باشد
۲-۳) هلال میانه : هلالی را گویند که بین ۲۰ تا ۲۷ ساعت از عمرش گذشته باشد
۳-۳) هلال پیر : به هلالی می گویند که بیش از ۲۷ ساعت از عمرش گذشته باشد .
بنابر این ماه از ۲۷ ساعت به بعد تا پایان عمرش ماه پیر به حساب می آید .

شکل شماره ۳ – وضعیت ماه و خورشید در لحظه مقارنه و آنچه در آسمان دیده می شود مسیر حرکت ماه و خورشید در صورتی که بعد از مقارنه تعغیری نمی کرد

شکل بالا ( شماره ۳ ) لحظه ای را نشان می دهد که ماه و خورشید به مقارنه رسیدند در این حالت خطی که مراکز ماه و خورشید را بهم وصل می کند موازی افق( AB موازی CD) و بعد هر دو جسم یکسان است .
در این حالت اگر بعد آنها مساوی بماند مسیر ماه و خورشید تعغیری نمی کند و در مسیری موازی (AD موازی BC)حرکت کرده تا با هم غروب کنند ولی “بعد” خورشید و ماه تعغیر می کند و خورشید از ماه پیشی گرفته و دیگر در مسیر موازی حرکت نمی کنند بنابر این در اولین غروب بعد از تولد ماه نو خورشید زودتر غروب می کند .
نکته : در لحظه مقارنه اندازه هلال ماه صفر است و در شکل شماره ۳ فقط بابت نمایش ماه چنین هلالی رسم شده است .

 

 شکل شماره ۴ – بعد از مقارنه لحظه به لحظه پارامترهای رویت ماه همچون فاز ماه و …تقویت می شود و هلال ضخیمتر می شود

 ۴- انواع مختلف هلال در اولین روز مقارنه

بعد از مقارنه در صورتی که شرایط رصدی خوبی باشد هلال ها را باید بتوان دید از نقطه نظر رویت هلال ها  چندین دسته بندی برای آنها وجود دارد .

۱) از نقطه نظر رویت پذیری

از نظر رویت پذیری هلال به دسته های گوناگونی تقسیم می شود .

۱-۱) هلال غیر ممکن: هلالی که جدایی زاویه ای آن زیر حد دانژن بوده و یا دیگر پارامترهای رؤیت پذیری آن، زیر حد نظری و تجربی می باشد. این هلالها با هیچ ابزار اپتیکی رؤیت نخواهند شد.

۲-۱)هلال بحرانی: هلالی که از نظر جدایی زاویه ای، بین حد دانژن و حد رکوردهای فعلی بوده و یا دیگر پارامترهای رؤیت پذیری آن، نزدیک به مقادیر حدی و مرزی میباشد. در این رصدها، عواملی همچون شرایط جوی، نوع ابزار رصدی یا قدرت چشم رصدگر، تجربه رصدگر و عوامل دیگر برای رؤیت پذیری تعیین کننده خواهند بود. اما در این حالت قطعیتی برای رؤیت هلال وجود ندارد.یعنی هلال در منطقه مرز بین دیدن و ندیدن قرار گرفته است.

۳-۱)هلال رکوردی: نوعی هلال بحرانی است که در صورت رؤیت شدن، بتواند یکی از پارامترهای قبلی رکورد شده نظیر سن، جدایی زاویه ای،ارتفاع ، ضخامت و ….. را بهبود ببخشد.

۴-۱)هلال سخت: هلالی است که قابل رؤیت باشد، اما برای رؤیت آن به تجربه رصدی احتیاج است. اینگونه هلالها به سختی رؤیت می شوند. کسانی که می خواهند تجربه خود را در این زمینه بالا ببرند، باید به رصد این گونه هلالها بپردازند.

۵-۱)هلال آسان: هلالی است که بتوان آن را به سادگی رؤیت کرد. رصد اینگونه هلالها، نیاز به برنامه ریزی دقیق قبلی ندارد و بدون تجربه نیز می توان این هلالها را رؤیت کرد.

۲) از نقطه نظر زمان رویت 

بسته به زمان رویت هلال به انواع مختلف تقسیم می شود .

۱-۲) هلال در روز : اینگونه هلال ها را در روز روشن ( بعد از طلوع خورشید و قبل از غروب خورشید ) و حتی قبل از مقارنه نیز می توان انجام داد ( که در اینجا قبل از مقارنه هدف ما نیست ) به این هلال ها هلال روزگاهی گفته می شود . بسیاری از اوقات به دلیل ارتفاع کم هلال در زمان طلوع و یا غروب خورشید در طول روز اقدام به رصد هلال می کنند . بخصوص در وقت مقارنه ماه و خورشید هم ارتفاع می باشند و این برای رصد هلال بسیار مناسب می باشد .
۲-۲) هلال صبحگاهی  : به هلالی گفته می شود که بتوان هلال ماه را قبل از طلوع خورشید ویا اندکی بعد از طلوع خورشید رصد کرد.معمولا در حوالی زمان طلوع خورشید در روزهای ۲۷ یا ۲۸ ماه قمری انجام می شود.به طور دقیق تر هلال صبحگاهی آخرین هلال ماه قابل مشاهده،قبل از مقارنه ماه وخورشید است. که در اینجا چون هدف بعد از مقارنه می باشد این مورد هم هدف بحث ما نمی باشد

۲-۳) هلال شامگاهی :  به هلالی گفته می شود که بتوان در آن هلال را بعد از غروب خورشید ویا اندکی قبل از غروب خورشید رصد نمود. این هلال همیشه بعد از مقارنه اتفاق می افتد و هرچه از زمان غروب خورشید گذشته باشد بهتر قابل رصد می باشد .

۳) از نقطه نظر زمان ابزار رصد  

از نقطه نظر ابزار رصدی هلال ها را می توان به این دسته ها تقسیم بندی کرد
۳-۱)چشم غیر مسلح (بدون ابزار)
۳-۲)دوربین دوچشمی معمولی
۳-۳)دوربین دوچشمی حرفه ای
۳-۴)تلسکوپ
۳-۵ CCD (دوربینی الکترونیکی با قابلیت پردازش تصویر بکمک کامپیوتر: از لحاظ مسائل فقهی ثبت تصویر هلال بکمک سی سی دی به تنهایی جهت اثبات رویت کافی نیست.

 

 شکل شماره ۵ – دوربین دو چشمی
شکل شماره ۶ – تلسکوپ
شکل شماره ۷ – دوربین CCD

 ۵- جدائی زاویه ای و حد دانژون  

از آنجائی که که نور ماه از خورشید می باشد و موقعیت ماه و خورشید در فضا نسبت به زمین اهمیت خاصی دارد بنابراین فاصله آنها در آسمان بسیاری از خصوصیات ماه ( سن و فازو… ماه) را تعیین می کند .

۱) جدائی زاویه ای

اگر ماه و خورشید را روی کره آسمان به عنوان دو جسم جداگانه در نظر بگیریم فاصله زاویه ای ( اندازه کمانی در روی کره آسمان که مراکز این دو جسم را بهم مرتبط می کنند) بین مراکز این دو جسم را  “جدائی زاویه ای” می نامند. (شکل شماره ۱)این فاصله بین صفرتا ۱۸۰درجه می باشد.(در روی سطح کره و یا دایره اگر جهت خاصی را در نظرنگیریم بیشترین فاصله زاویه ای ۱۸۰درجه است زیرا اگر از ۱۸۰درجه بیشتر بشود از سمت دیگر کمتر می شود ) (شکل شماره ۱ )

۲) جغرافیای ماه (ماه سنجی )

شناخت عوارض ماه را جغرافیای ماه یا ماه سنجی می نامند . در مورد جغرافیا و عوارض ماه در بخش جغرافیای ماه توضیحات مفصل دادیم و در اینجا فقط قسمت های مختلف ماه را در رابطه با رویت هلال بررسی می کنیم .
باید توجه کرد که ماه کره ای کوهستانی است که ۸۵درصد آن را کوه ها و فقط ۱۵ درصد آن را دریاها تشکیل می دهند ( دریا به قسمت های پست و کم عمق ماه می گویند و به آن معنی نیست که پر از آب باشد )
به دلیل قفل گرانشی همیشه یک طرف ماه به سمت زمین است و از روی زمین نصف دیگرش را نمی توانیم ببینیم در واقع بدلیل رخ گردانی( Librasion )  ٪۵۹ ماه از روی زمین دیده می شود . ( برای مطالعه در مورد رخ گردانی به
شکل و چهره و اندازه ماه – قسمت سوم رخ گردانی, مراجعه کنید )
۱) نیمه مرئی : قسمتی که از زمین دیده می شود تقریبا تمام دریاها و مناطق پست در این قسمت قرار دارد .
۲)نیمه نامرئی : قسمتی که از زمین دیده نمی شود بیشتر کوهستان ها و رشته کوه ها در این قسمت قرار دارد .
۳) لبه های ماه : مرز بین قسمت مرئی و نامرئی ماه رشته کوه های بلندی در این قسمت وجود دارد ولی مناطق پست هم در این قسمت وجود دارد . 

شکل شماره ۸ –  سه قسمت ماه

۳) آندره دانژون

آندره لوييس دانژون در ۶ آوريل ۱۸۹۰ درکان، يکي از شهرهاي فرانسه، ديده به جهان گشود.در جواني از سال ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۹ در ارتش فرانسه خدمت مي کردو در همان اوايل جنگ جهاني مجروح شد و بينايي يکي از چشمانش را از دست داد.در سال۱۹۱۹ ميلادي، در دانشگاه استراسبورگ در مقام دستيار استادان نجوم شروع به فعاليت کرد.در سال ۱۹۳۰/۱۳۰۹ وارد رصدخانه ي استراسبورگ شد و پنج سال بعد به مقام مديريت دانشکده ي علوم انتخاب شد و پنج سال پس از آن هم به رياست کل رصدخانه و دانشگاه استراسبورگ رسيد.او از سال ۱۹۴۵/۱۳۲۴ به مدت هجده سال در رصدخانه ي پاريس بود و به مديريت آن منصوب شد

  

 شکل شماره ۹ – آندره دانژون

 ۳) حد دانژون 

در سال ۱۹۳۱ دانژون با مطالعه بر روی هلالی با سن ۱۶/۲ ساعت دریافت طول کمان حدود ۸۰ درجه است درحالی که قاعدتا باید ۱۸۰ درجه باشد . بنابر این به بررسی هلال های بیشتر پرداخت و تمام گزارشات رصد هلال ها را بررسی کرد (دانژون با جمع آوري ۷۵ گزارش رصد به بررسي اين پديده پرداخت ) و به این نتیجه رسید :
 روی کره ماه پستی و بلندی هائی وجود دارد در حقیقت در لبه ي ماه( مرز بین قسمت مرئی و نامرئی ماه ) ، رشته کوه های بلندی وجود دارند که مانع رسيدن نور خورشيدبه ديگر مناطق سطح ماه مي شوندو از طرفی یک شبانه روز ماه حدود ۲۷ روز می باشد و بنابر این حرکت اجرام سماوی (خورشید و ستارگان  و…)  در آسمان ماه بسیار کندتر از زمین می باشد و از طرفی ماه همانند زمین جو ندارد تا مدت ها قبل از طلوع خورشید هوا روشن شده و یا بعد ازغروب  هنوز هوا روشن بماند (بین الطلوعین) بنابر این تا خورشید از پشت کوه ها و ارتفاعات بیرون بیاید و سطحی از ماه را که در مقابل زمین می باشد ( نیمه مرئی ماه ) روشن کند مدتی طول می کشد بنابر این  علت این که طول کمان کمتر از ۱۸۰ درجه می باشد همین پدیده می باشد .
از طرفی بعد از این که جدائی زاویه ای به ۷ درجه رسید بقدر کافی نور به بخش مرئی ماه می تابد تا از زمین قابل رویت شود.این ۷دقیقه را “حد دانژون” می نامند.

   
شکل شماره ۱۰ – کوه های ماه و سایه انداختن آنها

تعریف حد دانژون : برای این که هلال قابل رویت باشد جدائی زاویه ای نباید از ۷درجه کمتر باشد .
در واقع رکورد دیدن هلال با چشم غیر مسلح با جدائی زاویه ای۷/۳بوده نه کمتر(با تلسکوپ و ابزار رصدی ۵درصد)  در واقع اگر جدائی زاویه ای کمتر از ۷ درجه باشد سایر پارامترها (فازماه  ضخامت بخش میانی ,ارتفاع و…) بقدری تضعیف می شود که دیدن هلال عملا غیر ممکن می شود .
این به آن معنی نیست که اگرجدائی زاویه ای به ۷ درجه برسدحتما هلال رویت می شود ولی به این معنی است که اگر جدائی زاویه ای کمتر از۷ درجه باشد هلال حتما رویت نمی شود .

۴) بر رسی بیشتر حد دانژون و نظریه دانژون

اگر چه دانژون پیشنهاد کرد که این پدیده بعلت کوه های ماه رخ می دهد ولی هیچ بررسی در مورد آن انجام نداد .
بعدها بسیاری از منجمان در مورد آن شک کردند و نظریه های دیگری ارائه دادند .

۱-۴) نظریه مک دانی  : در سال ۱۹۸۳، مک نالي بر اساس کارهاي نظري خود حد رويت هلال را ۵ درجه به دست آورد. مک نالي معتقد است که تغييرات ارتفاع کوه ها کمتر از مقداري است که بتواند اين پديده را توجيه کند. او اغتشاشات جوي واثر ديد را عامل اصلي اين پديده دانسته و معتقد است که افزايش اثر ديد موجب پهن شدگي لبه هاي نازک هلال مي شود.

۲-۴) نظریه یالوپ : يالوپ درخشندگي زمين تاب را در هلال هاي باريک موثر دانسته است . او معتقد است در هلال هاي بسيار باريک درخشندگي زمين تاب قابل مقايسه با درخشندگي هلال ماه است. بنابراين تضاد کم موجب غيرقابل مشاهده بودن هلال و بروز حد دانژون مي شود.
برای مطالعه در مورد زمین تاب به بخش ( نور ماه  قسمت “۲- زمین تاب “  مراجعه کنید )

شکل شماره ۱۱ و  ۱۲ – پدیده زمین تاب و علت آن

۳-۴) نظریه شفر : شفر در مقاله خود دلايلي در رد توضيح دانژون و مك نالي ارائه داد . او معتقد است كه افت درخشندگي در لبه كاسه هلال باعث كاهش طول كمان مي شود . وي با حل معادلاتي نشان داد كه با حركت از بخش مياني به سمت لبه درخشندگي هلال ماه كاهش مي يابد و زير حد آستانه آشكار سازی قرار می گیرد  وی مقدار ۷ درجه را برای حد دانژون موثر دانست .

۵) خلاصه : مطالب این قسمت

در این قسمت دو سوال مطرح شد :
۱) طول کمان ماه در همان شب اول ماه باید ۱۸۰ درجه کامل باشد چرا ۱۸۰ درجه نیست ؟
۲) قاعدتا باید بعد از مقارنه و غروب خورشید هلال ماه دیده شود , چرا جدائی زاویه ای باید به حدی که حد دانژون است برسد تا هلال قابل رویت شود ؟
در پاسخ به دو سوال فوق که بهم مربوط می باشند چهار جواب داده شده که عبارتند از :
۱) رشته کوه هائی که بین قسمت مرئی و نامرئی قرار دارد سایه می اندازند و مانع تابش خورشید می شوند .
۲) اغتشاشات جوی مانع از دیدن هلال نازک می شود . بخصوص در لیه های هلال که اندازه کمان را کم می کند .
۳) بعلت نازک بودن هلال ماه , نور پدیده زمین تاب بقدری قوی است که مانع از دیدن هلال می شود .
۴) درخشندگی در لبه های هلال کاهش پیدا می کند و این مانع از دیدن تمامی هلال می شود .

واقعیت این است که وقتی به ماه نگاه می کنیم ۱۵درصد سطح ماه را دریاها ( نقاط پست و کم ارتفاع ) و ۸۵ درصد سطح ماه را کوهستان ها پوشانده اند . چون ماه جو و آب و هوا و بارندگی ندارد بنابر این کوه هائی که در سطح ماه شکل گرفته اند دچار فرسایش نشده و تا ابد باقی می مانند .
 اگرچه بیشتر این کوه ها در نیمه نامرئی ماه قرار دارند ولی قسمت های زیادی هم در نیمه مرئی و بخصوص مرز میان نیمه مرئی و نامرئی ( لبه های ماه ) قرار دارند پس دلائل دانژون درست است از طرفی عواملی چون زمین تاب و اغتشاشات جوی هم کاملا درست است بنابر این مجموعه عوامل فوق باعث می شود :
اولا : تا جدائی زاویه ای به حد دانژون نرسد هلال دیده نشود
ثانیا :  اندازه کمان بیشتر مواقع از ۱۸۰ درجه کمتر باشد .

۶) پدیده لیبراسیون و حد دانژون

حال سوالی که در اینجا پیش می آید این است که اگر کوه های ماه , زمین تاب و… مانع دیدن لبه های کمان می شوند و نمی گذارند .چرا  اندازه کمان همیشه یک شکل نیست . در پاسخ باید گفت تغيير رخگرد (ليبراسيون) موجب مي شود كه عوارض ماه در هلالهاي مختلف تغيير كند و در نتيجه رصدگر براي هلالهايي با جدايي زاويه اي يكسان طو ل كمان متفاوتي را مشاهده كند . گاهي اوقات رخگرد به صورتي خواهد بود كه كوههاي مرتفع در لبه ماه ( مرز بین قسمت مرئی و نامرئی ) قرار مي گيرند و در نتيجه سايه بلند عوارض ماه موجب مي شود كه هلال باريك ماه به صورت ناپيوسته ديده شود و ماه در جدائی زاویه ای بیشتر  قابل رویت باشد . و گاهی از لبه ماه دور شده و اندازه کمان به حداکثر می رسد و  ماه در جدائی زاویه ای کمتر  قابل رویت می باشد . 

( برای مطالعه در مورد رخ گردانی به مقاله “شکل و چهره و اندازه ماه ” قسمت سوم  مراجعه کنید )

۶- مدت مکث و ارتفاع ماه و زاویه زوال خورشید

در اولین روز بعد از مقارنه جدائی زاویه ای دقیقه به دقیقه افزایش پیدا می کند با این حال تا زمانی که خورشید غروب نکرده هلال نازک ماه قابل رویت نیست و در فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه هر چقدر فرصت بیشتر باشد و فاصله ماه از افق بیشتر و فاصله ماه تا خورشید بیشتر باشد هلال بهتر و واضح تر دیده می شود .

۱) مدت مکث

فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود.
از طرفی هرچه از مقارنه بگذرد جدائی زاویه ای تقویت می شود و سایر پارامترهائی که کمک به بهتر دیده شدن هلال می کنند (فاز ماه و ضخامت بخش میانی ماه و…) نیز تقویت می شود بنابراین در آخرین لحظه ها قبل از غروب ماه با شرایط بهتری می توان رصد را انجام داد و امکان مشاهده ماه بیشتر می شود .

البته مدت مكث هلال هاي باريك كمتر از يك ساعت ودربرخي ازموارد كمتر از ۴۰ دقيقه است. معمولاً چنين هلال هايي بلافاصله پس ازغروب خورشيد قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر بايد دقايقي تحمل كند تا شرايط مناسب فراهم شود.

۲) ارتفاع ماه

بعد از غروب خورشید هرچه ارتفاع ماه بیشتر باشد به این معنی است که ماه دیرتر غروب می کند و مدت مکث طولانی تر است پس ارتفاع ماه در آسمان ارتباط مستقیمی با مدت مکث دارد و در واقع ارتفاع ماه مدت مکث را تعیین می کند .
از طرفی هر چه ماه ( و یا هر جسم سماوی دیگر ) در ارتفاع بالاتر باشد به این معنی است که از افق فاصله بیشتری می گیرد و  هرچه یک جسم از افق فاصله بیشتری بگیرد شفاف تر دیده می شود . محاسبات نشان داده است که آسمان در سمت الراس ۱۱برابر شفاف تر از لبه افق است . تجربه نشان داده که رصد در ارتفاع زیر ده درجه مناسب نیست .
بنابر این ارتفاع ماه در موقع غروب خورشید از یک طرف مدت مکث را بیشتر می کند و از طرفی دیگر  باعث می شود وقتی پارامترهای مختلف تقویت شدند و شرایط برای رصد آماده شد ماه در ارتفاع بالاتری که اسمان شفاف تر باشد قرار بگیرد و سرایط رصد بهتر مهیا شود .

۳) زاویه زوال خورشید

بعد از غروب خورشید هرچه زمان بگذرد آسمان تاریکتر می شود و امکان رویت هلال ماه بیشتر می شود .
موقعی که مرکزخورشید در لبه افق می باشد ارتفاع خورشید صفر می باشد ولی وقتی به زیر افق رفت و غروب کرد ارتفاع آن را با عدد منفی بیان می کنند . بنابر این زاویه زوال خورشید به معنی این است که خورشید چقدر زیر افق قرار دارد که طبیعتا هرچه منفی تر باشد آسمان تاریکتر و شرایط رصد بهتر است .

۷- فاز ماه و ضخامت بخش میانی    

وقتی به هلال نازک ماه نگاه می کنیم در نگاه اول متوجه دو چیز توجه ما را به خود جلب می کند یکی ضخامت هلال که هر چه ضخیم تر باشد بهتر دیده می شود و دیگر ضخامت بخش مرکزی این دو پارامتر بسیار مهم هستند

۱)  فاز ماه

فاز ماه : درصد بخش روشن ماه را به کل ماه فاز ماه می گویند .  بنابر این در ماه شب نو که هیچ بخشی از ماه روشن نیست فاز ماه صفر و در ماه شب ۱۴ یا همان بدر فاز ماه ۱۰۰ ٪ می باشد .
فاز ماه ارتباط تنگاتنگی با سن ماه دارد در اولین دقایق بعد از مقارنه فاز ماه از صفر شروع به بزرگ شدن می کند و این به معنی آن است که هلال هر لحظه ضخیمتر می شود و دیدنش آسانتر , البته همان گونه که گفته شد در ساعات اول پس از مقارنه بعلت وجود پستی بلندی ها و کوه های ماه فاز ماه بسرعت رشد نمی کند و در همان حد صفر باقی می ماند و بعد از آن که سن ماه از حدود ۱۱ ساعت گذشت و جدائی زاویه ای از حد دانژن گذشت  فاز ماه شروع به رشد می کند و هلال هر ساعت ضخیمتر می شود 

۲)  رابطه فازماه با دیده شدن هلال 

ستاره شناسان هلال های قابل دیدن را با توجه به فاز ماه به این صورت طبقه بندی کرده اند
۲-۱) فاز کمتر از ۵/٪  هلال بهیچ عنوان قابل رویت نیست .
۲-۲) فاز بین ۵/٪ تا  ۷۹/٪  رویت فقط با چشم مسلح ( تلسکوپ  و دوربین  چشمی و … )
۲-۳) فاز بین ۸/٪ تا  ۵/۱٪ هلال سخت
۲-۴) فاز بین ۵/۱٪ تا  ۸/۱٪ به دلیل مساعد نبودن دیگر پارامترها هلال جذاب ( بین سخت و آسان )
۲-۵) فاز از ۲ ٪  به بالا هلال آسان

۳)  ضخامت بخش میانی ماه

اندازه زاویه ای ضخیم ترین بخش ماه را می گویند . که ارتباط تنگاتنگی با فاز ماه دارد طبیعی است که هر چه فاز ماه بیشتر باشد ضخیمترین بخش ماه هم اندازه زاویه ای بزرگتری دارد . برای دیدن ماه با چشم غیر مسلح اندازه بخش میانی باید ۲۵دقیقه و با چشم مسلح ۱۳دقیقه باشد

۴)  هلال بریده بریده

بسیاری مواقع هلال اول ماه به صورت بریده بریده دیده می شود دلیل آن این است که بخاطر وجود ارتفاعات مختلف در کره ماه نور خورشید به بخش هائی از ماه تابیده و به بخش های دیگر نمی تابد (زیر سایه کوه ها قرار دارد- چون ماه جو ندارد هر قسمتی سایه باشد بشدت تاریک می شود ) به این دلیل  نور از آن قسمت ها بازتاب نمی شود و تاریک مانده و هلال بریده بریده می شود.

شکل شماره ۱۳ – ضخامت بخش میانی ماه
شکل شماره ۱۴ – بریده بریده شدن هلال 

 ۸- تفاضل سمت ماه و خورشید و عرض دایره البروجی ماه  

پارامترهای ذکر شده در این قسمت ارتباطی با بهتر دیده شدن هلال ندارد و تنها برای پیدا کردن مکاه هلال استفاده می شود . به این صورت که با استفاده از فرمول ها و نرم افزارهای نجومی موقعیت دقیق هلال را تشخیص داده تا موقع رصد بتوانند سریع تر مکان هلال را پیدا کنند.

۱) اختلاف سمت ماه و خورشید

سمت، زاویهٔ جدایی پای عمود جرم سماوی بر افق نسبت به شمال در جهت عقربه های ساعت است . برای بدست آوردن  آن از این فرمول استفاده می شود :  اختلاف سمت = سمت خورشید – سمت ماه
بنابر این اگر ماه سمت راست خورشید باشد اختلاف سمت مثبت و اگر سمت چپ خورشید باشد اختلاف سمت منفی می باشد . ( شکل شماره ۱ )

۲) عرض دایره البروجی ماه

برای محاسبه موقعیت ستارگان و اجرام سماوی در آسمان از سیستم های مختلف  مختصات استفاده می شود که معمولی ترین آن سیستم مختصات استوائی می باشد.ولی از طرفی ستاره شناسان از سیستم مختصاتی دیگر به نام سیستم دایره البروجی نیز استفاده می کنند .
۱-۲) دایرة البروج : مسیری که خورشید و سیارات در مدت یک سال خورشیدی در آسمان می پیمایند دایره عظیمه ای در روی کره آسمان می باشد که به دایرۀ البروج معروف است .
بعلت آن که خورشید و همچنین سیارات در آسمان و در میان ستارگان دایره البروج جابجا می شوند ستاره شناسان بسیاری از اوقات ترجیح می دهند از سیستم مختصات دایره البروجی استفاده کنند .
۲-۲) طول و عرض دایرة البروجی : نوعی سیستم مختصات برای کره آسمان وجود دارد که بجای استوای سماوی دایرة البروج را در نظر می گیرد و بر مبنای آن مدارها و نصف النهارهای آسمان را تعیین می کند بر طبق این سیستم ما قطب های شمال و جنوب دایرة البروجی را هم داریم که قطب شمال سماوی از قطب شمال دایرة البروجی ۲۳/۵ درجه فاصله دارد همینطور قطب جنوب سماوی از قطب جنوب دایرة البروجی ولی در این سیستم هم نصف النهار مبدا همان نصف النهاری است که از نقطه اعتدال بهاری می گذرد .

عرض دایرة البروجی که با نماد β هم معرفی می شود فاصله زاویه ای جسم با دایرة البروج  ویکی از مختصات سیستم دایرةالبروجی است.مقدار آن در دایرةالبروج صفر ،به سمت قطب شمال سماوی مثبت بوده وبه سمت قطب جنوب سماوی مقدار آن منفی می باشد.
طول دایره البروجی هم که مشابه همان بعد در دستگاه مختصات استوائی است را با λ نشان می دهند .

عرض دایرة البروجی ماه حداکثر در حدود ۵ +-( مثبت و منفی ۵ ) درجه است یعنی حداکثر به همین اندازه با دایرة البروج فاصله می گیرد . اگر عرض مثبت ۵شد در این حالت معمولا ماه نو در سمت راست نقطه غروب خورشید در آسمان مغرب دیده می شود . اگر عرض دایرة البروجی ماه منفی ۵باشد در زمان غروب ،ماه نو در سمت چپ خورشید بوده و در عرضهای جغرافیایی میانه مانند ایران در نیمکره شمالی زمین به علت کم بودن زاویه با افق معمولا دیدن آن (علیرغم خوب بودن بقیه پارامترهای رویت مانند جدایی زاویه ای بین ماه و خورشید ،سن ماه ، اختلاف سمت ماه وخورشید، ضخامت هلال ، فاز هلال و..)سخت تر است.

بیشینه عرض سماوی ماه نقطه ای است به فاصله۹۰ درجه از نقاط گره ای که ماه به بیشترین ارتفاع از دایره البروج در نیمکره شمالی آسمان می رسد.

کمینه عرض سماوی ماه نقطه ای است به فاصله ۹۰ درجه از نقاط گره ای که ماه به کمترین ارتفاع از دایره البروج در نیمکره جنوبی آسمان می رسد.

با توجه به اینکه نقاط گره ای ماه در هرسال حدود ۱۹/۳ درجه در جهت عقربه های ساعت جابجا می شوند نقاط بیشینه وکمینه عرض سماوی ماه در جای ثابتی از آسمان قرار ندارند.

شکل شماره ۱۵ – طول و عرض دایرة البروجی ماه

شکل شماره ۱۶ – طول و عرض دایره البروجی یک ستاره

۹- زاویه ساعتی ماه و زاویه توجیه با افق

پارامترهای فوق نقش چندانی در بهتر دیده شدن هلال ندارند و فقط جهت گیری و شکل هلال را تعیین می کنند

۱) زاویه ساعتی ماه

زاویه ساعتی ماه ( این با تعریف زاویه ساعتی یا بعد که مختصات جسم در کره آسمان می باشد فرق دارد ):
اگر ماه را مانند یک ساعت فرض کنیم که ساعت ۱۲ آن رو به شرق و ساعت ۶ آن رو به غرب باشد هلال ماه در اینجا حکم عقربه های ساعت را دارد . بنابراین عددی به ساعت بیان می شود که نه تنها اندازه کمان ماه را مشخص می کند بلکه موقعیت آن را که کمان به کدام سمت هم باشد معلوم می شود .
اندازه زاویه بین دو عقربه بر حسب ساعت زاویه ساعتی ماه نامیده می شود که برای تبدیل این مقدار به زاویه کافی است در عدد ۳۰ ضرب کنیم .
 مثلا زاویه ساعتی ماه در این تصویر به صورت ۲:۳۵ یا ۲ و ۳۵ دقیقه نشان می دهند
که اگر به درجه تبدیل کنیم ( ۱۵۰ درجه میشود) : ۱۵۰ = ۳۰×۵= ۳۰ × ( ۲-۷ )
این پارامتر اندازه کمان را هم می دهد مطابق این شکل اندازه کمان ماه ۱۵۰ درجه می باشد در حالی که اندازه کمان معمولا بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ درجه می باشد . که پر واضح است هرچه کمان بزرگتر باشد ماه بهتر دیده می شود
طبق نظر دانژون اختر شناس فرانسوی اگر ماه فاقد  پستی بلندی بود باید اندازه  کمان ۱۸۰ درجه باشد ولی چون پستی بلندی دارد بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ درجه می باشد

 

  شکل شماره ۱۷ – زاویه ساعتی ماه و مقایسه با ساعت

 ۲) زاویه توجیه هلال با افق

زاویه توجیه افق زاویه ای است که سمت تحدب ماه با افق می سازد
زاویه توجیه ۱۸۰ درجه را هلال خجالتی می نامند اکثر هلالهاى ايران در شامگاه زاويه توجيهبین ۹۰ تا ۲۴۰ درجه دارند. هلالهايى که تحدب به سمت چپ دارند (توجيه ۲۴۰ درجه) فقط زمانى پيش مى آيد که ماه داراى عرض دايره البروجى ماکزيمم شمالى است

شکل شماره ۱۸ – زاویه توجیه هلال

۱۰- فاصله ماه تا زمین

طبق قانون اول کپلر مدارهای سیاره ها به دور خورشید به صورت بیضی است که خورشید در یکی از کانون های آن قرار دارد . این قانون اختصاص به خورشید و سیارات نداشته و در مورد هر سیستم مشابه نیز کاربرد دارد .
مدار ماه به دور زمین نیز بیضی است که زمین در یکی از کانون های آن قرار دارد بنابر این بعضی مواقع فاصله ماه از زمین زیاد بوده که در نقطه اوج (فراز – Perigee )به ۴۰۴ هزار کیلومترمی رسد و بعضی مواقع کمتر می باشد که درنقطه حضیض(فرود- Perihelion) به ۳۵۴ هزار کیلومترمی رسد که البته متوسط آن ۳۸۴۰۰۰ کیلومتر می باشد .
این به آن معنی نیست که وقتی ماه در اوج یا حضیض خود می باشد حتما در حال بدر یا محاق باشد . ممکن است که در حالت چارک و… یا فازهای  مختلفی باشد ولی مثلا اگر موقع رویت هلال بر حسب تصادف در نقطه حضیض و نزدیکترین فاصله باشد هلال به بهترین وجه ممکن دیده می شود و اگر در حالت بدر باشد  بسیار درشت و پر نور دیده می شود .

۱) ابر ماه (ماه افروختگی- Super Moon)

وقتی ماه در حالت بدر باشد و به نزدیکترین فاصله(نقطه حضیض )رسیده باشد ماه به بزرگترین حالت خود می رسد و پرنورتر از همیشه دیده می شود به این حالت ابرماه می گویند .
این اتفاق در هر۴۱۲روز یک بار پیش می‌آید. که در این حالت ۱۴٪ بزرگتر و ۳۰٪ درخشانتر از موقعی که در بیشترین فاصله می باشد دیده می شود . بنابر این دو شرط برای ابر ماه لازم است .
۱) ماه در نزدیک ترین حالت حالت خود به زمین باشد .
۲) ماه در فاز ماه کامل (بدر ) ماه شب ۱۴ باشد .   

۲) میکروماه ( ماه کوچک – Micro Moon  )

نقطه مقابل ابر ماه میکرو ماه  می باشد که در این حالت ماه ۱۴٪ کوچکتر و  ۳۰٪ کم نورتر از ابر ماه دیده می شود.
برای مطالعه بیشتر در باره ابر ماه و میکرو ماه به بخش  “ ابر ماه و میکرو ماه ” مراجعه کنید .

۳) تاثیر فاصله ماه از زمین بر رویت هلال

فاصله ماه تا زمین در موقع رویت هلال از دو نظر تاثیر دارد .
۳-۱) از منظر درشتی هلال  : از منظر این که هلال درشت تر و پر نورتر دیده می شود و این در رویت هلال اهمیت زیادی دارد
۳-۲) از نظر سرعت حرکت ماه : مدار زمین به دور خورشید بیضی است و طبق قانون دوم کپلر هر چه سیاره ( به خورشید) و یا قمر (سیاره مادر خود ) و یا … هر سیستم دیگر به مرکز جرم نزدیکتر باشد ( دور واقع در این سیستم های دوتائی هر دو جرم به دور مرکز جرم خود می چرخند ولی معمولا چون یکی از اجسام خیلی بزرگتر است مرکز جرم به مرکز جسم بزرگتر خیلی نزدیکتر است ) با سرعت بیشتری حرکت می کند .
در مورد سیستم زمین و ماه هرچه ماه به زمین نزدیکتر باشد با سرعت بیشتری حرکت می کند و جدائی زاویه ای و ….پارامترهای دیگر بیشتر تقویت می شود و امکان رویت هلال هم بیشتر می شود .

یکی از منابع مورد استفاده در این مقاله : کارگاه آموزشی رویت هلال ماه
مدرس جناب آقای محمد ابراهیمی :  کارشناس و پژهشگر رویت هلال و تقویم , عضو ستاد استهلال ماه
زمان : ۴ تیر ماه ۱۳۹۶  ( مطابق با ۳۰ رمضان ۱۴۳۸ ) ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ بعد از ظهر
مکان کارگاه تئوری : خوانسار , هتل زاگرس
مکان کارگاه عملی : خوانسار , رصد گاه صفا دشت

با تشکر از جناب آقای ابراهیمی بابت مطالب مفیدشان که به ما در تهیه این مقاله کمک شایانی کردند .

برای مطالعه مقاله های روانشناسی اینجا  را کلیک کنید .

عکس های طبیعت, طبیعت خوانسار , شکوفه های بهاری  , گلستان کوه ,دانلود آلبوم های کامل بهترین و زیباترین عکس ها ,آلبوم هائی با صدها عکس کیفیت بالا ,  در هیچ کجای اینترنت این عکسها را پیدا نمیکنید , عکس هابدون استفاده از تکنیک های فتوشاپ تهیه شده , کاملا طبیعی 

برای آموزش کامل و حرفه ای گوگل مپ روی شکل زیر کلیک کنید

همه جیز در مورد گوگل مپ

۱) هر گونه اظهار نظر را در فرم اظهار نظر کاربران وارد کنید .
۲) نظرات بعد از تایید مدیریت نشان داده می شود .
۳) با انتقادات و پیشنهادات سازنده خود ما را هرچه بیشتر  همراهی کنید . مدیریت از انتقادات و پیشنهادات سازنده شما استقبال میکند .
۴) هرگونه بهره برداری : کپی تمام و یا قسمتی از مطالب این سایت بدون ارجاع منبع آن ممنوع می باشد .
۵) تکثیر فایل های Pdf با ذکر منبع آزاد ولی فروش آن تحت هر عنوان و با ذکر منبع هم ممنوع می باشد .