با بررسی هزاران رویت هلال ماه نو که انجام شده معیارهائی در نظر گرفته شده که این معیارها بر اساس احتمال رویت پذیری هلال ماه نو بنا نهاده شده و پارامترهای مختلفی از قبیل پارامترهای نجومی ( جدائی زاویه ای , سن ماه , مدت مکث و… ) تا پارامترهائی که مربوط به چشم انسان و وضعیت آب و هوا را شامل می شود .
۱- ضابطه های رویت در دوران اسلامی
بدلیل مراسم و اعمال مذهبی و عبادی از همان صدر اسلام مسلمانان توجه ویژه ای به علم نجوم داشتند . مسائلی همچون تعیین اوقات شرعی , جهت قبله و اول ماه برای مسلمانان حائز اهمیت بوده است .
یکی از مسائلی که برای منجمان مسلمان اهمیت ویژه ای داشته پیش بینی و تعیین اول ماه بوده بنابر این منجمان مسلمان معیارهائی را وضع کردند که مهمترین آنها از این قرار است :
۱) معیار طارق
در قرن دوم هجری معیاری توسط طارق ابن عبدالعزیر وضع شد . او معتقد بود برای رویت هلال مدت مکث باید ۴۸ دقیقه ( معادل ۱۲ دقیقه قوسی ) و جدائی زاویه ای ۱۱/۲۵ درجه باشد و یا مدت مکث ۱۰ درجه ( ۴۸ دقیقه ) و جدائی زاویه ای حداقل ۱۵ درجه و یا بیشتر باشد .
نکته : در آن زمان که واحدهای زمان ( مانند دقیقه و ثانیه ) نبود زمان بین غروب خورشید و ماه را به جای دقیقه بر حسب فاصله ای که ماه بر حسب درجه در آسمان طی می کرد به واحدهای زاویه اندازه می گرفتند .
۲) معیار عبدالله مرزوی
منجم مسلمان عبدالله مرزوی ( معروف به بهجش جاسب , قرن سوم هجری) اعتقاد داشت : قبل از غروب ماه خورشید باید۱۰درجه زیر افق بوده تا هلال قابل رویت باشد .
۳) معیار محمدابن جابر بتانی
محمدابن جابر بتانی ( اواخر قرن سوم هجری معیا ) این معیار را وضع کرد .
اختلاف دایره البروجی ماه و خورشید باید۱۳درجه و مدت مکث ماه ۱۰/۸درجه ( ۴۳/۳ دقیقه زمانی ) باید باشد .
۴) معیار عبدالرحمان خازنی
عبدالرحمان خازنی (قرن ششم هجری)به مطالعه هلال ماه پرداخت و مجموعه ای از ۴ پارامتر را برای رصد هلال در نظر گرفت(در کتاب زیج سنجری آمده ) و برای هر کدام هم دو حددر نظر گرفت
۱) جدائی زاویه ای باید بین ۱۰ تا ۱۲ درجه باشد
۲) مدت مکث بین ۸/۵ تا ۱۰ درجه ( ۳۴ تا ۴۰ دقیقه )
۳) ارتفاع ماه در هنگام غروب خورشید بین ۶/۶۶ تا ۸ درجه
۴) انحطاط خورشید ( ارتفاع منفی خورشید که زیر افق قرار دارد )
در هنگام غروب ماه بین ۷/۵ تا ۹ درجه
در کل اگر این ضابطه ها در هلال از مقادیر ذکر شده بیشتر باشد هلال دیده خواهد شد در غیر این صورت خیر
۵) معیار خواجه نصیرالدین طوسی ( قرن هفتم )
خواجه نصیرالدین ضابطه بعد سواء bode sava (اختلاف طول دایره البروجی ماه و خورشید) و بعدمعدل bode moaddel ( مدت مکث بر حسب درجه )را بکار گرفت و بر اساس این پارامتر ها ضابطه جدیدی وضع کرد .
همچنین ابوریحان بیرونی , عبدالرحمان صوفی , خیام , ابن میمون و… دیگر دانشمندان و محققان مسلمان هم تحقیقات مفصلی در این رابطه انجام دادند .
شکل شماره ۱- خواجه نصیرالدین طوسی
۲- معیارهای بدون رابطه ریاضی
بسیاری از این معیارها توصیفی هستند . که برای نمونه بیان می کنند رویت هلال آسان است یا سخت بنابر این قابل اعتماد نیستند .
۱) معیار بابلیان
بابلیان در ۳۰۰۰ سال قبل ( حدود سال ۵۰۰ قبل از میلاد ) شرط رویت ماه را مدت مکث ۴۸ دقیقه و سن ماه را ۲۴ ساعت در نظر گرفتند .
بعد ها بسیاری به این رابطه شک کردند . در سال ۱۹۸۳ محمد الیاس نشان داد که این ضابطه نمی تواند برای تمام عرض های جغرافیائی درست باشد . در سال ۱۹۹۴ داگت و شفر این رابطه را ارزیابی کردند و با رسم نمودار نشان دادند که این معیار بسیار ابتدائی است بطوری که بارای هلال هائی با سن ۱۸تا ۲۴ساعت بیش از ۵۰درصدخطا دارد . از طرفی هلال هائی با سن کمتر از ۲۴ساعت قابل رویت بود و از طرفی هلال هائی با سن بیش از۴۰ساعت قابل رویت نبود بخاطر این سن ماه به تنهائی نمی تواند ملاک رویت پذیری ماه باشد .
از طرفی مدت مکث بیش از ۴۸دقیقه هم نمی تواند ملاک باشد . در عرض های جغرافیائی بالاتر دایره البروج در مقایسه با استوا نسبت به افق مایل تر است . و بنابر این مدت مکث هلال ماه کمتر خواهد بود از طرفی دیگر در عرض های بالاتر با غروب خورشید آسمان دیرتر تاریک می شود و زمانی که هنوز آسمان روشن است ماه غروب می کند و دیدن هلال سخت تر می شود. در حالی که در استوا و مناطق نزدیک به استوا زاویه دایره البروج نسبت به افق عمودی تر می باشد . مدت مکث بیشتر بوده و بعد از غروب خورشید آسمان زودتر تاریک می شود و دیدن هلال بسیار آسانتر می باشد .
حال چرا هرچه دایره البروج مایل تر باشد آسمان دیرتر تاریک می شود ؟
واقعیت این است که بعلت وجود جو زمین تا زمانی که خورشید ۱۸ درجه زیر افق (منفی ۱۸ ) نرفته هوا هنوز روشن است (بین الطلوعین ) هر چقدر تمایل دایره البروج (که مسیر خورشید است) بیشتر باشد مدت زمانی که طول می کشدخورشید به ارتفاع “ ۱۸-“ برسد بیشتر است و هوا دیرتر تاریک می شود ( شکل های شماره ۱و ۲ )
برای اطلاعات بیشتر به مقاله بین الطلوعین و همچنین مسیر حرکت خورشید در آسمان مراجعه کنید :
شکل های شماره ۲ و ۳- بین الطلوعین
با این حساب زمان ۴۸ دقیق مدت مکث نمی تواند برای همه عرض های جغرافیائی معیار مناسبی باشد در مناطق استوائی هلالی با مدت مکث ۳۵دقیقه قابل رویت می باشد در حالی که همین هلال در مناطق معتدله با عرض جغرافیائی بالاتر قابل رویت نخواهد بود.
شکل شماره ۴ – بین الطلوعین در استوا
شکل شماره ۵- بین الطلوعین در مناطق معتدله
۲) معیار فودرینگام ( ۱۹۱۰)
در سال ۱۹۱۰ فودرینگام , ۷۶ رصد موفق و ناموفق را که بین سال های ۱۸۵۹ تا ۱۸۸۰ اتفاق افتاده بود گردآوری کرد ( این رصد ها بیشتر توسط جی اشمیت آتنی که به گسترش تقویم اسلامی کمک کرد گرد آوری شده بود ) و بعد به دسته بندی آنها پرداخت و برای هر دسته ارتفاع ماه و اختلاف سمت ماه و خورشید را در زمان غروب خورشید (اولین روز بعد از مقارنه) بدست آورد و به صورت منحنی بر روی نمودار رسم کرد . در این منحنی خطی متمایز رصدهای موفق و ناموفق را از همدیگر جدا کرده بود ( شکل شماره ۶ )
روش استفاده از نمودار به این صورت است که برای هر رصد ارتفاع و اختلاف سمت را بدست می آوریم و روی نمودار مکان آن را پیدا می کنیم اگرمختصات نقطه ما بالای نمودار باشد هلال قابل رویت و در غیر این صورت غیر قابل رویت می باشد بنابر این زمانی که مثلا اختلاف سمت صفر باشد حداقل ارتفاع ماه باید ۱۲درجه باشد .
با توجه به رصدهای محدودی که در آن زمان انجام شده و تقریبا در مکان خاصی بوده و طول و عرض جغرافیائی متفاوتی نداشته , این معیار هم قابل اطمینان نیست .
با مراجعه به نمودار می توانیم بگوئیم که در ۲۸ نوامبر ۲۰۰۸ هلال ذی حجه ۱۴۲۹در شهر کیپ تاون افریقای جنوبی (با ارتفاع ۱۱درجه و اختلاف سمت ماه و خورشید ۱۰درجه ) هلال ماه قابل مشاهده نیست در حالی که براحتی مشاهده شد .
شکل شماره۶ -نمودار فودرینگام
۳) معیار ماندر (۱۹۱۱ )
ماندر برای اصلاح معیار فودرینگام برای اختلاف سمت صفر حداقل ارتفاع ماه را بجای ۱۲به ۱۱کاهش داد و برای اختلاف سمت ۱۰ درجه ارتفاع لازم را ۹/۵ انتخاب کرد و در اختلاف سمت ۲۰ درجه ارتفاع را به ۶ درجه رسانید بنابر این همان نمودار را با اندکی تعغیر منتشر ساخت .
۴) معیار هندی –اسکچ(Schoch)
هندیان نیز در تقویم های نجومی از همان روش فودرینگام استفاده کردند (درواقع اولین بار هندیان از دو پارامتر اختلاف سمت و ارتفاع استفاده کردند ) آنها برای اختلاف سمت صفر حداقل ارتفاع را ۱۰/۴ , برای اختلاف سمت ۱۰ درجه حداقل ارتفاع را ۹/۳ , و برای اختلاف سمت ۲۰ حداقل ارتفاع را ۶/۳ در نظر گرفتند .
با توجه به مکان آنها که در عرض جغرافیائی پائین تری می باشد این اختلاف ها طبیعی می باشد . خط رویت پذیری شباهت زیادی به معیار یالوپ دارد .
در سال ۱۹۳۷کارل اسکچ برای اولین بار این یافته ها را همراه با جداول سیاره ای منتشر کرد .
۵) معیار بروین (Bruin)
بروین در سال ۱۹۷۷ معیاری درست کرد که بجای اختلاف سمت و ارتفاع هلال مبنای خود را بر پایه ضخامت هلال میانی قرار داد و حد رویت هلال را ۵/ دقیقه قوسی (۳۰ ثانیه قوسی ) برای هلال میانی قرار داد (یعنی کمتر از این مقدار هلال با چشم غیر مسلح رویت پذیر نیست )که به معیار رصدخانه افریقای جنوبی نزدیک بود . در سال ۱۹۸۴محمد الیاس به جای ۵/ دقیقه ۲۵/ دقیقه ( ۱۵ ثانیه ) را پیشنهاد داد .
۶) معیار الیاس
پرفسور محمد الیاس از منجمان بزرگ کشور مالزی می باشد او سه معیار در نظر گرفت :
معیار اول : برپایه ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید و جدائی زاویه ای می باشد. او نموداری درست کرد که رابطه جدائی زاویه ای و ارتفاع ماه را نشان می داد و حد جدائی زاویه ای را برای رویت با چشم غیر مسلح ۱۰/۵ درجه وضع کرد .
معیار دوم : در معیار دوم همان معیار بابلی ها را برداشت و بر حسب عرض جغرافیائی تنظیم کرد .
معیار سوم الیاس : در معیار سوم همان نمودار اول را در نظر گرفت ولی این بار محور افقی خود را به جای ارتفاع ماه با اختلاف سمت ماه و خورشید جایگزین کرد . در این معیار حداقل ارتفاع در اختلاف سمت صفر ۱۰/۵ و در اختلاف سمت های زیاد تا ۴ درجه ذکر شده
جدول شماره ۱ – معیار دوم الیاس
۷) معیار رصدخانه سلطنتی گرینویچ(RGO)
رصد خانه گرینویچ در جداولی که در باره هلال ماه منتشر می کرد بهترین مکان بر روی زمین برای مشاهده هلال مکانی تعریف شده بود که سمت ماه و خورشبد برابر بوده و ارتفاع ماه در هنگامی که خورشید ۳ درجه بالای افق است بیش از ۵ درجه و همچنین جدائی زاویه ای بیش از ۱۰درجه باشد . در این مکان هلال به راحتی با چشم غیر مسلح رویت می شود .
شکل شماره ۷ – رصدخانه گرینویچ
۳- معیارهای با رابطه ریاضی
معیارهائی که در قسمت قبل گفته شده هیچکدام بر روابط و فرمول های ریاضی استوار نبودند معیارهائی که از اینجا می آید همه بر اساس فرمول های ریاضی می باشد .
۱) معیار خالد شوکت
اساس معیار خالد شوکت بر پایه ارتفاع لبه پائینی هلال و ضخامت بخش میانی هلال بود خالد شوکت در سال ۱۹۹۷با جمع آوری داده های رصدی ۹۰۰ هلال که در مدت ۱۵۰ سال جمع آوری شده بود به فرمول زیر رسید
۱ > (0.0787* ارتفاع هلال + ۰٫۰۱۳۸* ضخامت هلال بر حسب ثانیه)
معیار خالد شوکت اشتباهات فاحشی دارد بنابر این دکتر محب الله دوورانی فرمول خالد شوکت را اصلاح کرده و نمودار زیر را رسم کرد .
شکل شماره ۸ – معیار دکتر دوورانی
۲) معیار یالوپ
دکتر برنارد یالوپ ( منجم انگلیسی ) در سال ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ با بررسی گزارش های ۲۹۵ رصد هلال ماه که طی سال های ۱۸۵۹تا ۱۹۹۶ثبت شده بود (توسط داگر و شفر ) با بررسی روی معیار هندی ها و بابلی ها و تکمیل آنها فرمول جدیدی برای تعیین رویت پذیری هلال بدست آورد . که به قرار زیر است
q اختلاف ارتفاع ماه و خورشید در دستگاه زمین مرکزی ( ARCV) بر حسب درجه و بدون در نظر گرفتن شکست نور
W´ ضخامت هلال میانی بر حسب دقیقه در دستگاه ناظر مرکزی
اساس این محاسبات بر معیارهای هندی و پروین می باشد .
بر پایه این محاسبات بهترین زمان برای دیدن هلال وقتی است که ۴/۹ از زمان مکث (کمتر از نصف) گذشته باشد .
او به این نکته توجه کرده بود که هلال های بحرانی پس از غروب خورشید رخ می دهند و بعد رصد گران باید صبر کنند تا هوا به اندازه کافی تاریک شود تا هلال بهتر دیده شود . بنابر این زمان ۴/۹ که از مدت مکث سپری شده بهترین فرصت رویت هلال می باشد نه بعد از عروب خورشید
بنابر این محاسبات برای زمان غروب تنظیم نشده بلکه برای زمانی که ۴/۹ از مدت مکث گذشته تنظیم شده است
جدول شماره ۲ – معیار یالوپ
جدول شماره ۲ شرایط رصد را با توجه به معیار یالوپ نشان می دهد که در شش گزینه تهیه شده است .
دکتر یالوپ برای اولین بار رابطه و فرمول مشخصی برای رویت هلال ارائه داد .
البته در جدول فوق مشخص نمی شود که منظور از چشم مسلح چیست و حداقل قدرت ابزار چقدر باید باشد ولی همان دوربین های متعارف دو چشمی و تلسکوپ ها هم می تواند کافی باشد .
معیار یالوپ با سایر معیارها تفاوت اساسی دارد که پاره ای از این تفاوت ها به شرح زیر است:
۱-معیار یالوپ هم در دستگاه مختصات زمین مرکزی وهم ناظر مرکزی قابل محاسبه است در حالیکه در ضابطه های قبلی محاسبات تنها در یک دستگاه مختصات انجام می شد.
۲-معیارهای گذشته بر پایه ارتفاع ماه از سطح افق تنظیم شده اند در حالیکه در معیار یالوپ اختلاف ماه وخورشید مطرح است.
۳-در ضابطه های گذشته فقط به رویت یا عدم رویت هلال پرداخته می شد در حالیکه در معیار یالوپ به چگونگی رویت هلال نیز پرداخته می شود.
۴-این معیار پیشنهاد می کند که محاسبات در زمانی غیر از زمان غروب خورشید انجام شود.
۳) معیار رصدخانه آفریقای جنوبی(SAAO)
این معیار توسط “جان کالدول و دیوید لنی” از رصدخانه آفریقای جنوبی بر اساس رصدهای هلال از سال ۱۹۸۵ تا سال ۲۰۰۰ تهیه شده است .معیار مربوطه به صورت ناظر مرکزی محاسبه شده وبر مبنای ارتفاع لبه پایینی هلال ماه از سطح افق در لحظه غروب ظاهری خورشید واختلاف سمت میان ماه وخورشید در زمان غروب خورشید تنظیم شده است.در این معیار بر خلاف تمامی معیارهای مشابه قبلی در نمودار ارتفاع اختلاف سمت دو منحنی رسم شده است.
اگر موقعیت هلال مورد نظر در بالای منحنی باشد(ناحیه آبی رنگ)رویت امکان پذیر خواهد بود واگر موقعیت هلال میان منحنی اول ودوم باشد(ناحیه زرد)رویت محتمل است وهنگامیکه در پایین منحنی باشد(ناحیه قرمز رنگ)رصد آن غیر ممکن است.
شکل شماره ۹ – نمودار رصد خانه افریقای جنوبی
۴) معیار عوده(Odeh)
در سال ۲۰۰۶ مهندس محمد شوکت عوده (از منجمان اردنی) با بررسی۷۳۷گزارش رصد معیاری ارائه داد که شباهت زیادی به معیار یالوپ دارد . او همانند یالوپ از پارامتری به نام” V “ استفاده کرد و پیشنهاد داد که محاسبات در بهترین وقت ممکن باید انجام شود
W ضخامت هلال در دستگاه زمین مرکزی است و ARCV هم اشاره می کند که که محاسبات در سیستم زمین مرکزی تهیه شده است .
V پارامتری است که بر اساس آن جدول شماره ۳ را تنظیم کرده و در مورد رویت هلال پیش بینی می کنیم .
جدول شماره ۳ – معیار عوده
۴- معیارهای ایرانیان
در حال حاظر چند نفر از کارشناسان رویت ماه روی معیارهای متفاوتی کار می کنند :
۱- معیارهای سنتی ایران ( معیارهای تاریخی ) : همان معیارهائی که در قسمت اول به آن پرداختیم
۲- امیر حسن زاده (اصلاح یالوپ)
۳- علیرضا حکیمی ( معیار هوشمند )
۴- سید قاسم رستمی (مدل مثلثی)
۵- مهندس سید محسن قاضی میرسعید ( فاز + ارتفاع )
شکل شماره۱۰ – مهندس قاضی میرسعید
شکل شماره۱۱ – جناب آقای سید قاسم رستمی
مهندس قاضی میر سعید رکورد دار رویت هلال ماه در هفتم سپتامبر ۲۰۰۲ (مطابق با ۱۶ شهریور ۱۳۸۱و ۲۹ جمادی الثانی ۱۴۲۳) می باشند ( سن ماه ۱۱:۴۰- رکورد جدائی زاویه ای ۷ درجه و ۱۸ دقیقه ) و معیاری که ارائه دادند بر اساس فاز و ارتفاع می باشد .
نکته : معیارهای جدید ایرانیان توسط رصد گرهای هلال ماه در حال بررسی و کامل شدن است و هنوز به طور کامل منتشر نشده است .
۵- جمع بندی کلیه معیارها
در این قسمت خلاصه کلیه معیارهائی که تا اینجا گفته شده می آوریم :
شکل شماره۱۲ – خلاصه کلیه معیارها
یکی از منابع مورد استفاده در این مقاله : کارگاه آموزشی رویت هلال ماه
مدرس جناب آقای محمد ابراهیمی : کارشناس و پژهشگر رویت هلال و تقویم , عضو ستاد استهلال ماه
زمان : ۴ تیر ماه ۱۳۹۶ ( مطابق با ۳۰ رمضان ۱۴۳۸ ) ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ بعد از ظهر
مکان کارگاه تئوری : خوانسار , هتل زاگرس
مکان کارگاه عملی : خوانسار , رصد گاه صفا دشت
با تشکر از جناب آقای ابراهیمی بابت مطالب مفیدشان که به ما در تهیه این مقاله کمک شایانی کردند .
برای مطالعه سایر مقاله های نجومی روی شکل زیر کلیک کنید.
برای مطالعه مقاله های روانشناسی اینجا را کلیک کنید .
عکس های طبیعت, طبیعت خوانسار , شکوفه های بهاری , گلستان کوه ,دانلود آلبوم های کامل بهترین و زیباترین عکس ها ,آلبوم هائی با صدها عکس کیفیت بالا , در هیچ کجای اینترنت این عکسها را پیدا نمیکنید , عکس هابدون استفاده از تکنیک های فتوشاپ تهیه شده , کاملا طبیعی
برای آموزش کامل و حرفه ای گوگل مپ روی شکل زیر کلیک کنید
۱) هر گونه اظهار نظر را در فرم اظهار نظر کاربران وارد کنید .
۲) نظرات بعد از تایید مدیریت نشان داده می شود .
۳) با انتقادات و پیشنهادات سازنده خود ما را هرچه بیشتر همراهی کنید . مدیریت از انتقادات و پیشنهادات سازنده شما استقبال میکند .
۴) هرگونه بهره برداری : کپی تمام و یا قسمتی از مطالب این سایت بدون ارجاع منبع آن ممنوع می باشد .
۵) تکثیر فایل های Pdf با ذکر منبع آزاد ولی فروش آن تحت هر عنوان و با ذکر منبع هم ممنوع می باشد .
