اسناد باستانی نشان می دهد که از روزگاران گذشته بشر , نفت و فرآورده های نفتی را می شناخته و از نفت استفاده های زیادی هم می کرده ولی فقط در همین اواخر بود که بشر پی به اهمیت واقعی این ماده ارزشمند برد و اساس و پایه تمدن خود را بر پایه نفت گذاشت در این قسمت در مورد تاریخچه نفت در ایران و جهان توضیح می دهیم .
۱– تاریخچه نفت در جهان
همانطور که گفته شد از دوران باستان نفت و گاز را می شناختند و از آن استفاده های گسترده می کردند .
۱) تاریخچه نفت در زمان باستان
صنعت نفت تاریخی کهن دارد به درازای تاریخ بشریت , قديمی ترين تمدنی كه تا به حال شناخته شده در دره های نيل، دجله و فرات و در چين بوده است. اسناد تاريخی و كاوشهای باستان شناسی نشان می دهد كه مردم مزبور از كهن ترين روزگاران نفت را مي شناختند. چهار هزار سال قبل از ميلاد مسيح مردم دجله و فرات قير را به عنوان ملاط ساختمانها به كار ميبردند.
یکی از موارد استفاده از نفت برای روشنائی ( روشن نگه داشتن مشعل ها ) و در بعضی نقاط پخت و پز و کارهای جزئی در این زمینه بود . یکی دیگر از استفاده از نفت برای قیر اندود کردن کشتی ها و… بود . همچنین به عنوان دارو و چرب کننده ها هم استفاده می شد و هیچ مصرف آنچنانی دیگر نداشت .
۲) تاریخچه نفت در دوران جدید
بعد از دوران رنسانس و بخصوص از آغاز قرن شانزدهم ميلادي روز به روز موارد استعمال نفت افزایش می یافت تا اینکه در سال ۱۸۵۴ مواد قابل اشتعال و بسیار مفیدی در زمینه انرژی را در نفت تشخیص دادند و همچنين به كمك تقطير ، مواد ديگري بدست آوردند كه براي ايجاد روشنايی بكار می رفت. بر اساس اين كار آزمايشگاهی بود كه بعدا دستگاههای عظيم تصفيه نفت طرح‌ريزی و مورد بهره برداري قرار گرفت.
از این تاریخ بود که دنیا به اهمیت نفت خام پی بردند و در صدد برآمدند تا نفت خام را به فرآورده های سبک و قابل اشتعال تبدیل کرده و جایگزین سوخت در ماشین های بخار و …کنند . بنابراین تلاش برای دستیابی به این ماده ارزشمند به جستجو و حفاری برای چاه های نفت انجامید که این امر نخستین بار در آمریکا اتفاق افتاد .(هر چند بنابر مدارکی که گفته می شود . نخستین چاه نفت در ایران و زمان داریوش حفر شد )
استفاده از نفت منجر به دومین انقلاب صنعتی شد. بنابراین دومین انقلاب صنعتی به جای تکیه بر ذغال سنگ با تکیه بر نفت خام بنیاد نهاده شد . ( برای مطالعه بیشتر به انقلاب صنعتی از همین سایت مراجعه کنید )
ورود نفت خام به دنیای صنعت و تجارت چهره جهان و معادلات سیاسی و نظامی و صنعتی و… را دگرگون کرد و از این پس هدف استعمارگران و کشورهای اشغالگر دسترسی به این ماده ارزشمند بود . استفاده از نفت برای تولید انرژی همچنین محیط زیست زمین را بشدت مورد تخریب قرار داد . (برای مطالعه در مورد نقش نفت در سیاست و محیط زیست به مقاله “نفت و سیاست و محیط زیست “از همین سایت مراجعه کنید)
شکل شماره ۱ – پدیده هائی مانند چشمه های طبیعی نفت خام که از دل زمین بیرون می آمد سبب آشنائی مردم آن روزگار با نفت و گاز می شد .
۲ – تاریخچه نفت در آمریکا
نظر به اهمیتی که کشف نفت خام در آمریکا داشته در این قسمت در مورد تاریخچه نفت در آمریکا توضیح می دهیم .
۱) اولین جستجوها برای نفت
وجود حفره های نفتی در حاشیه رود “اویل کریک” در این منطقه از مدت ها قبل توسط ساکنان بومی شناخته شده بود و حتی امروزه هم چشمه های طبیعی نفت در بخش هایی از این منطقه وجود دارد.
اما آنچه اهمیت داشت دسترسی و استخراج نفت از مخازن زیر زمین بود. شرکت نفت سینیکا در اواخر دهه ۱۸۵۰ به دنبال راهی برای این کار، یکی از مدیران خود به نام “ادوین دریک” را به منطقه فرستاد.
۲) ادوین دریک
اِدوین دِریک (Edwin Drake) ( ۲۹ مارس ۱۸۱۹ – ۹ نوامبر ۱۸۸۰) یک مخترع اهل ایالات متحده آمریکا بود. او نخستین آمریکایی بود که موفق به حفاری برای نفت شد.
۳) اولین جستجوهای دریک
دریک” در قطعه زمینی که در تیتوسویل اجاره شده بود، مشغول به کار شد. او راه های بسیاری را برای دسترسی به نفت آزمود؛ حفره ای بزرگ را در زمین حفر کرد، اما زمانی که خراب شدن این حفره نزدیک بود به مرگ افرادش منجر شود، به فکر حفر چاه افتاد.
پس از آن که حفاران محلی چاه آب نیزنتوانستند دریک را یاری کنند، او دست به دامان حفاران نمک در نیوکنزینگتون در ۹۰ مایلی تتسوویل شد. سرانجام در ۲۷ آگوست سال ۱۸۵۹، نخستین چاه تجاری با موفقیت حفر شد؛ تاریخی که به عنوان تولد صنعت نفت شناخته می شود.
۴) حفر اولین چاه نفت در آمریکا و جهان
اولين چاه نفت دنيادر ۲۷ اوت سال ۱۸۵۹ میلادی در شهر پنسيلوانيا آمریکا بنام چاه نفت “تيستو سوپل” توسط شخصي به نام سرهنگ “ ادوين دريك” در ایالت پنسیلوانیا واقع در شمال شرقی آمریكا در نزدیكی تیتوسویل در محلی به نام اولد كریك حفر شد. و به نام چاه “دریک“ نامگذاری شد. اکنون این محل به موزه تبدیل شده و مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد .(در قسمت بعد در مورد چاه دریک توضیح می دهیم)
برخلاف عقیده كارشناسان آن دوره ، ادوین دریك معتقد بود با حفر یك چاه ساده می توان نفت استخراج كرد. او یك چاه را به لطف یك سرمته كه به یك كابل متصل بود و توسط یك ماشین بخار به حركت درمی آمد ، حفر كرد.
هنگامی مته حفاری به عمق ۲۳ متری رسید طلای سیاه از این چاه به بیرون فوران كرد. ادوین در همان روز نخست تولید جهانی نفت را دو برابر كرد! كاری كه تاكنون هرگز كسی موفق به انجام آن نشده است!.
او در آن زمان ۶۰ساله بود . با وجودی که او می توانست از این کشف و حفاری به ثروتی عظیم دست پیدا کند. بخاطر سادگی و نداشتن شَم اقتصادی نتوانست از این کشف خود بهره برداری کرده و در آخر عمر به فقر و فلاکت دچار گشته و در یک نوانخانه دولتی در گذشت .
۴) اقتصاد پنسیلوانیا بعد از حفر چاه
ایالت پنسیلوانیا در ایالات منحده یک ایالت با اقتصاد نه چندان مطلوب بود . بعدازحفر چاه و کشف نفت جویندگان نفت که پی به ارزش این ماده گرانبها بردند از همه جای کشور , به پنسیلوانیا یورش بردند و ثروت هنگفتی را بدست آوردند . بنابراین اقتصاد این منطقه دگرگون شد و در اندک زمانی مردم منطقه توانستند ثروت سرشاری بدست بیاورند و همچنین افتخار کشف اولین چاه نفت را در منطقه خودشان و دوران جدید شکوفائی اقتصادی بر پایه نفت داشته باشند از این رو کشف نفت توسط جناب سرهنگ دریک برای مردم پنسیلوانیا بخصوص مردم تیتوسویل بسیار اهمیت دارد .
تولید نفت در اواخر دهه ۱۸۸۰ در میدان اویل کریک پنسیلوانیا به بالاترین حد خود رسید و از آن پس بتدریج تولید در این منطقه رو به کاهش گذاشت. در حال حاضر تنها چند چاه در این منطقه به تولید نفت اختصاص دارند،
شکل شماره ۲ – جناب سرهنگ ادوین دریک کسی که اولین چاه نفت جهان را حفر کرد .
شکل شماره ۳ – نمائی از اولین چاه نفت حفر شده توسط دریک
شکل شماره ۴ – اولین روزهای حفر چاه دریک در پنسیلوانیا
شکل شماره ۵ – تیتوسویل پنسیلوانیا اندکی بعد از حفاری دریک و هجوم جویندگان نفت
۳- تاریخ نفت در ایران تا حفر چاه شماره یک
كاوشهای باستان شناسی در ايران معلوم داشته كه ساكنين كشور ما از ۵ تا ۶ هزار سال پيش قير را به عنوان ملاط در ساختمان و يا براي نصب و بهم چسباندن جواهرات و اندود كردن كشتيها بكار ميبردند.
۱) نفت از دوران باستان
نفت در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته شده بود. در دایره المعارف بزرگ لاروس آمده است : “نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است . “ کاوش های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدودا پنج هزار سال قبل از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده است، به گفته وی در محلی به نام ” اردریکا” در نزدیکی شوش چاهی بوده است که نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه های سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده استفاده می کردند.
۲) اولین بازدیدها
لوفتوس (W. K. LOFTUS) اولین فرد خارجی بود که بطور تخصصی از مناطق نفت خیز ایران بازدید به عمل آورد. وی در گزارشی که به سال ۱۸۵۵ منتشرنمود اظهار داشته است که تنها چمشه قیربررسی شده توسط ایشان در کنار کوه های بختیاری و مسجد دور افتاده ای در نزدیکی کوه آسماری مسجد سلیمان قرار داشته است.
۳) اولین حفاری ها
بعد از قرارداد دارسی ( برای مطالعه قرارداد دارسی و همچنین سایر قراردادها به مقاله “ قرارداد های نفتی ایران” مراجعه کنید ) اولین حفاری ها برای دسترسی به نفت در منطقه چاه سرخ در حوالی کرمانشاه شروع گردید که در تابستان ۱۹۰۳ حفاری ها در عمق ۵۰۷ متری به گاز نفت و سپس به نفت رسید. چند ماه بعد دومین چاه نیز در عمق مشابهی حفر شده و به نفت رسید. بهره برداری از این چاه ها با توجه به بازده کم روزانه حدود ۳۰ تن و هزینه های بالای حفاری و حمل نقل مقرون به صرفه تشخیص داده نشد و تعطیل شد . دارسی که سرمایه گذاری زیادی انجام داده بود وبه نتیجه مطلوب نرسیده بود مجبور به همکاری با شرکت نفت برمه شد. که آن نیز یک شرکت انگلیسی بود. همکاری این دو گروه با هم منجر به ایجاد شرکت جدیدی بنام “سندیکای امتیازات “ در سال ۱۹۰۵ شد. جورج برنالد رینولدز (GEORGE BERNARD REYNOLDS) زمین شناس معروف بعد از تحقیقات ابتدایی اعلام کرد که حفاریها باید در منطقه مسجد سلیمان که دارای ساختار تاقدیسی است صورت گیرد. ولی شرکت با تکرار اشتباه اولیه اقدام به حفاری دو حلقه چاه به عمقهای ۶۶۱ و ۵۹۱ متر در منطقه رامهرمز نمود که هیچ کدام به نفت نرسید. بعد از این اشتباه و عدم موفقیت شرکت با ناامیدی تمام دستور توقف حفاری را صادر نمود ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اطمینان داشت حفاری ها را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل نموده و از اجرای دستور خودداری نمود.
۴) چاه شماره یک
رینولدز آدم سرسخت و کوشائی بود و از جستجو ناامید نمی شد او حفاری را در سال ۱۲۸۶ به منطقه‌ای بنام میدان نفتون درمنطقه دره خرسون (دره خرسان) در اطراف شهر مسجد سلیمان منتقل کرد و اقدام به حفاری کرد .
نیروی محرکه لازم برای موتورهای حفاری از ماشین بخار تامین می شد .
چند روز قبل از این که نفت فوران کند تلگرامی از دارسی و شرکا (سندیکای امتیازات )به رینولدز رسید که دستور داده شده بود عملیات حفاری باید فورا متوقف شود ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اعتقاد راسخ داشت اعتنائی به دستور نکرد و کار خود را ادامه داد . سرانجام بر اثر سخت کوشی رینولدز در تاریخ ۵ خرداد ماه ۱۲۸۷(ساعت ۴ صبح) نفت از چاه به ارتفاع ۱۵متر بالاتر از دکل حفاری فوران کرد و همه را غرق شادی کرد . این چاه که ۳۶۰ متر عمق داشت و از آن روزانه ۰۰۰ر۳۶ لیتر نفت استخراج می شد . این اولین چاه نفت ایران و منطقه خاورمیانه می باشد . از این رو به چاه شماره ۱ معروف شده است .
دومین چاه که ده روز بعد به نفت رسید ۳۰۷ متر عمق داشت با به نفت رسیدن این دو چاه وجود نفت به مقدار زیاد درایران به اثبات رسید.ازسال ۱۹۰۸تاسال ۱۹۲۸(۱۲۸۷تا ۱۳۰۷) تمام نفت تولیدی ایران ازمیدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد.
شکل شماره ۶- تابلوی حفاری چاه شماره ۱
شکل شماره ۷- لحظه فوران نفت از چاه شماره ۱
۵) مسجد سلیمان بعد از اکتشاف رینولدز
کمی بعد از کشف رینولدز به تدریج ۳۰۰ حلقه چاه نفت حفر شد. و مسجد سلیمان که روزگاری شهری کوچک و بی اهمیت با مردمی فقیر بود به یک شهر مدرن و بزرگ و پر رونق بدل شد و جمعیت آن افزایش یافت و خانه‌ها و محله‌های جدید برای کارکنان شرکت نفت از مدیران ارشد گرفته تا کارگران ساخته شد. ولی از آن همه ثروت هنگفت چیزی به مردم شهر نرسید . زیرا تمام سهام و پول نفت طی قرارداد استعماری که بسته شده بود به شرکت دارسی و شرکا ( سندیکای امتیازات و بعد شرکت نفت ایران و انگلیس ) می رسید .
۶) عاقبت رینولدز
دارسی و شرکایش قصد توقف حفاری را داشتند ولی با سرسختی رینولدز توانستند به نفت دسترسی پیدا کرده و به ثروت هنگفتی برسند . ولی دارسی و مدیران شرکت , رینولدز را بخاطر سرپیچی از دستور و نافرمانی در کمال ناجوانمردی از شرکت اخراج کردند .
رینولدز ايران را ترك كرد به لندن رفت و سپس از لندن راهي ونزوئلا گرديد و درآنجا به حفاري چاه هاي نفت پرداخت.
او به جائی رفت که قدرش را می دانستند و از تجربه و مهارتش استفاده فراوانی کردند .
۴- حفاری چاه های نفت در ایران بعد از چاه های مسجد سلیمان
گفتیم در سال ۱۹۲۸( ۱۳۰۷ ) تنها نفت ایران همان نفتی بود که از مسجد سلیمان بدست می آمد ولی در آن سال و سال های بعد کوشش های مختلفی که صورت گرفت منجر به کشف میادین جدید بزرگ و کوچک نفتی شد که در اینجا به طور مختصر شرح می دهیم .
۱) از سال ۱۹۲۸ تا ۱۹۶۰ ( ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۹ )
میدان های نفتی که در این سال ها کشف شدند به این قرار است : میدان نفتی هفتگل ۱۹۲۸ ( ۱۳۰۷) , آغاجاری ۱۹۳۶(۱۳۱۵), لالی و نفت سفید ۱۹۳۸ (۱۳۲۱)
همچنین می توان به میدان نفتی نفت خانه که در سال ۱۹۲۷(۱۳۰۶) کشف شد (هم اکنون این منطقه به نام نفت شهر نامیده می شود) اشاره کرد . مالکیت این میادین در دست شرکت ملی نفت ایران و انگلیس باقی ماند و با این اکتشافات شرکت نفت ایران و انگلیس به صورت یکی از مناطق مهم نفتی جهان درآمد .
۲) اکتشافات نفتی از ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ ( ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۹)
شروع مطالعه و تحقیق برای نفت درخلیج فارس از سال ۱۹۵۰( ۱۳۲۹) شروع شد و اولین میدان نفتی در بهرگانسر در سال ۱۹۶۰(۱۳۳۹) کشف شد .
کشفیات ادامه پیدا کرد به طوری که از سال۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ ( ۱۳۲۹تا ۱۳۳۹) تعداد میادین کشف شده ایران به ۵۰ عدد رسید .
۳) اکتشافات خارج از قلمرو شرکت نفت ایران و انگلیس
طبق قراردادهای نفتی که با دارسی بسته شد حق اکتشاف و حفاری و استخراج نفت , در تمام ایران بجز استان های شمالی تنها متعلق به شرکت نفت ایران و انگلیس بود. ولی بعد از تعغیر قرارداد توسط رضا شاه (برای مطالعه در مورد قراردادهای نفتی مقاله “قرارداد های نفتی ایران “ را مطالعه کنید) این قلمرو منحصر به استان های کرمانشاه و خوزستان شد از همان زمان دولت ایران درصدد برآمد که جستجو و اکتشاف را درخارج از منطقه نفوذ شرکت نفت ایران و انگلیس ادامه دهد . بنابراین برای جستجو و حفاری شرکت سهامی نفت ایران را که شرکتی مستقل از شرکت نفت ایران وانگلیس بود تشکیل داد .
۱-۳) خوریان سمنان : در سال ۱۳۰۵(۱۹۲۶)سه مهندس روسی در خوریان سمنان به حفر چاه پرداختند ولی نتیجه ای عاید نشد .
۲-۳) مازندران و سمنان : در سال ۱۳۰۸( ۱۹۲۹) چند فرانسوی (وابسته به شرکت تحقیقات ایران و فرانسه ) برای مطالعه و اکتشاف نفت به مازندران و سمنان رفتند ولی پس از حفر دو حلقه چاه و بعد از اینکه نتیجه ای نگرفتند در سال ۱۹۲۹(۱۳۱۰)بدون نتیجه ایران را ترک کردند .
۳-۳)حفاری در قم : در سال ۱۳۱۴موقع حفر قنات درجنوب قم مقداری مواد نفتی در روی آب دیده شدکه بلافاصله دولت وقت با استخدام کارشناسان آلمانی و خرید دستگاه های حفاری ضربه ای و دورانی دو حلقه چاه حقر کرد . حفاری ها تا سال ۱۳۱۸ ادامه پیدا کرد و بعد از این که نتیجه ای نداشت متوقف شد .
۴-۳) شرکت سوئیسی ها : دولت وقت از سال ۱۹۴۹ تا ۱۹۵۶ (۱۳۲۸تا ۱۳۳۵) زمین شناسان سوئیسی را استخدام کرده و با همکاری سوئیسی ها و زمین شناسان ایرانی مقدار کمی نفت در قم کشف کردند .
۴) دهه طلائی اول
بعد ملی شدن صنعت نفت و سپردن کار اکتشاف و استخراج به کنسرسیوم و افزایش سهام ایران به ۵۰ درصد سود ایران از نفت افزایش پیدا کرد و کار اکتشاف توسعه پیدا کرد . با پیشرفت تکنولوژی حفاری و اکتشاف از سال ۱۳۳۸تا سال ۱۳۴۸حدود ۲۵ میدان جدید جنوب ایران کشف شد . به طوری که ذخایر ایران ۲ برابر شد . از جمله میدان های نفتی ایران می توان به میدان های : مارون، بی بی حکیمه، رگ سفید، کرنج، پارسی، منصوری، آب تیمور، شادگان، رامشیر، رامین و پر سیاه که در مجموع حدود ۴۶ درصد کل ذخایر درجای کشور را در آن زمان در بر می گرفت. همچنین در سال ۳۸ اولین میدان دریائی (داخل دریا) هم کشف شد (یعنی میدان دریائی بهرگانسر ) و به دنبال آن میدان های : درود، سروش، سلمان، اسفندیار، فروزان، نوروز، رشادت، پارس شمالی، هندیجان و رسالت نیز از دیگر میدان های کشف شده در این دهه طلایی است.
همچنین میدان های گازی مانند : میدان پارس شمالی و گلشن هم در سال ۴۹ کشف شد (پارس شمالی از بزرگترین میدان های گازی جهان است) با این حساب می توان گفت در آن دوران طلائی تولید ایران ۲ برابر شد .
( در مورد میدان های نفتی ایران مقاله ای با نام “ میدان های نفتی ایران “ به زودی منتشر می شود )
۵) اکتشافات از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷
در سال ۱۳۵۲ قرارداد کنسرسیوم لغو و قرارداد جدیدی به نام “ قرارداد تمدید کنسرسیوم “بسته شد (در مورد قرارداد های نفتی به مقاله “ قراردادهای نفتی ایران “ مراجعه کنید) در سال ۱۳۵۷جمهوری اسلامی قرارداد “ قرارداد تمدید کنسرسیوم “را لغو و کلیه کارشناسان خارجی را از کشور اخراج کرد و بعد هم که جنگ پیش آمد کلیه کارهای اکتشاف میدان های جدید تا سال ۱۳۶۷(پایان جنگ) طور کامل متوقف شد.
۶) دوران طلائی دوم ( از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۰)
در سال ۱۳۶۶کلیه کارهای مربوط به اکتشاف و حفاری و… توسط خارجی ها ممنوع شد ولی مجددا بعلت کمبود نیروی متخصص و نداشتن امکانات در سال ۱۳۷۲ قراردادهائی با یک روش جدید به نام “بیع متقابل “بسته شد( برای مطالعه در مورد “بیع متقابل “ به مقاله “ قراردادهای نفتی ایران “ مراجعه کنید) بنابراین شرکت های خارجی برای اکتشاف و استخراج دوباره به ایران آمدند و کنسرسیوم جدیدی با رهبری توتال فرانسه شکل گرفت .
در این سال ها میدان های نفتی متعددی کشف شدند که مهمنرین آن میدان نفتی آزادگان بود که در سال ۱۳۸۰ کشف شد (که به تنهائی ده درصد نفت ایران را در خود دارد ) همچنین میدان نفتی چنگوله، میدان گازی تابناک با ذخیره درجای حدود ۶۲۰ میلیارد متر مکعب( ۶۲۰ کیلومتر مکعب)، زیره و هما با ذخیره درجای (۲۰۰کیلومتر مکعب ) نیز شامل اکتشافات این سال می شود. این کشفیات در تاریخ اکتشاف ایران بی سابقه بوده و به همین علت نیز ایران از نظر اکتشاف جهانی در سال ۱۹۹۹ حائز رتبه اول و عربستان سعودی در رتبه بعدی قرار می گیرد.
۷) دهه ۱۳۸۰
در دهه ۸۰ میدان های نفتی و گازی متعددی مانند : دی، مارون، لاوان، یادآوران، منصوری، شور میدان اهواز ، آب تیمور ، عسلویه شرقی، لایه های دیگر از هندیجان، جفیر، لایه نفتی میدان پارس جنوبی و آرش ( نفتی و گازی) کشف شدند. به طوری که در سال ۱۳۹۰ ایران از نظر داشتن ذخایر نفت و گاز جمعا مقام اول را دردنیا کسب کرد.
۵- قرارداد های نفتی با ایران
در اینجا به قراردادهای نفتی با ایران اشاره کوتاهی می کنیم برای مطالعه کامل به مقاله “قراردادهای نفتی ایران ” از همین سایت مراجعه کنید .
۱) قرارداد دارسی
در تاریخ ۲۸ مه ۱۹۰۱(۷خرداد۱۲۸۰) طی جلسه ای از طرف ایران مظفرالدین‌شاه، امین‌السلطان ، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک (نظام‌الدین غفاری) و از طرف دارسی “ ماریوت “ قراردادی را امضا کردند. که به قرارداد دارسی معروف شد و در آن قرارداد حق جستجو , اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران بجز استان های شمالی به یکی از اتباع استرالیائی دولت بریتانیا (در آن زمان استرالیا مستعمره بریتانیا بود ) به نام “ویلیام ناکس دارسی “ به مدت ۶۰ سال( از سال ۱۹۰۱ تا ۱۹۶۱) داده شد و در عوض ایران در ۱۶٪ کل سهام شرکت سهیم بود و قرار شد ۰۰۰ر۲۰ پوند نقدا و ۰۰۰ر۲۰ پوند دیگر به عنوان سهام دریافت کند .
بعد شرکت دارسی به “سندیکای امتیازات “ تبدیل شد و دارسی هم یکی از سهامداران شرکت شد .
۲) شرکت نفت ایران و انگلیس
چون دارسی و شرکا نتوانستند به تنهائی از عهده مخارج شرکت برآید سرانجام در سال ۱۹۰۹دولت انگلیس با سرمایه ۲ میلون پوند بیش از ۵۱ درصد از سهام “سندیکای امتیازات “ را خریداری کرده و از این پس شرکت به نام شرکت نفت ایران و انگلیس (ANGELO – PERSIAN OIL COMPANY) (که هم اکنون به نام“بریتیشم پترولیم“ یا BP نامیده می شود) تعغیر نام داد و با قرار داد جدیدی که بر همان مبنا با دولت ایران بسته شد به فعالیت ادامه داد .
۳) بروز اولین اختلافات و قرارداد الحاقی آرمیتاژ اسمیت
از سال ۱۹۱۴ تا سال ۱۹۲۱حق السهم ایران از شرکت پرداخت نشد و اولین اختلاف ها بین ایران و شرکت “نفت ایران و انگلیس “ پیش آمد.عمده اختلافات بر سر این موارد بود :
۱-۳) خسارت به خطوط لوله : شرکت , سهم ایران را که به ادعای مقامات ایرات ۸ میلون پوند بود پرداخت نکرده و در عوض مدعی شد که بخاطر خسارت به خطوط لوله و قطع صادرات نفت به مدت ۵ ماه که مبلغ ۶۱۴هزار پوند می شد ( این کار توسط اعراب منطقه و به تحریک آلمان ها صورت گرفته بود) سود ایران کم شده و چیزی به ایران تعلق نمی گیرد .
۲-۳) شرکت های تابعه : دولت ایران ادعا می کرد که با سود کل شرکت که ایران هم۱۶درصد سهم داشته شرکت نفت ایران و انگلیس در مناطق مختلف سرمایه گزاری کرده و شرکت های تابعه بوجود آورده ولی یود این شرکت ها ( در آن موقع ۲۵ شرکت بود )
۳-۳) اختلافات دیگر : همچنین اختلافات دیگر نیز مطرح شده که دراینجا به آن نمی پردازیم و در مقاله “قراردادهای نفتی ایران “ به طور کامل آن را بررسی می کنیم .
سرانجام از طرف دولت انگلیس شخصی به نام “آرمیتاژ اسمیت” مامور حل و فصل این قضیه شد و طبق قراردادی که بسته شد پرداخت خسارت از ایران سلب و همچنین سود ایران به شرکت های تابعه تعلق نگرفته و حقی هم بابت منافع حاصله از بابت کرایه نفت کش ها به ایران تعلق نگرفت و بعد از جمع بندی۹۳۳هزار پوند طلب ایران شد که این مبلغ هم در اسرع وقت پرداخت شد. این قرارداد در اول دی ماه ۱۲۹۹میان دولت ایران و شرکت ملی نفت ایران و انگلیس بسته شد. ولی نتوانست دولتمردان ایران را راضی کند و اختلافات همچنان باقی ماند .
۳) رضاشاه قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس را به آتش کشید
در سال ۱۹۳۲(۱۳۱۱) شرکت نفت ایران و انگلیس حق السهم ایران را به میزان یک چهارم آن در سال۱۹۳۱( ۱۳۱۰) یعنی فقط ۳۰۲هزار پوند محاسبه کرد بنابراین رضا شاه (پادشاه وقت ایران ) اعتراض خود را به شرکت اعلام کرد و چون با بی اعتنائی مواجه شد در شب ۲۷ نوامبر ۱۹۳۲(ششم آذز ماه ۱۳۱۱ ) قرارداد را یکطرفه فسخ کرده و در حضور هیئت وزیران در آتش بخاری انداخت . و فردای همان روز امتیاز نفت را پس گرفتند .
۴) قرارداد جدید رضا شاه
دولت انگلیس از ایران به دیوان داوری بین‌المللی لاهه شکایت برود و ایران نپذیرفت و قرار شد پرونده اختلافات به شورای جامعه ملل برود سرانجام بعد از گفتگوها و رایزنی های متعددی که تا ۶ اردیبهشت ۱۳۱۲(۲۶آوریل۱۹۳۳) به طول انجامید . قرارداد دارسی کاملا لغو و قرارداد جدیدی به این صورت بسته شد که : درآمد ایران از کمپانی بجای ۱۶درصد به ۲۰درصد افزایش یابد , ایران نماینده دائم در کمپانی داشته باشد , منطقه مورد بهره برداری منحصربه خوزستان و کرمانساه باشد (۲۰ ٪ قرارداد دارسی) , قرارداد تا ۶۰ سال آینده تمدید شود و مبلغ ۱/۵میلون پوند بابت سال های۱۳۱۱تا ۱۳۱۲به ایران پرداخت شود و …قرارداد در ۷ خرداد ۱۳۱۲به تصویب مجلس هم رسید.
۵) ملی شدن نفت
تا سال۱۹۳۳ که قرارداد دارسی لغو شد جمعا ۰۰۰ر۱۴۷ر۵۶ تن متریک (تقریبا ۳۵۳ میلون بشکه) نفت صادر گردید. ولی قراردادی که متعاقب آن رضاشاه بست و مجلس تصویب کرد خواسته دولتمردان ایرانی را برآورده نکرد و اختلافات همچنان باقی ماند. تا آن که در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی و سنا اقدام به ملی کردن صنعت نفت کردند و شاه ایران (محمدرضا پهلوی) هم آن را تایید کرد. و دکتر مصدق برای اجرای ملی شدن نفت به نخست وزیری منصوب شد (بحث در این مورد بسیار مفصل است و در مقاله “ قراردادهای نفتی ایران “ ) به بررسی کامل آن خواهیم پرداخت .
۶) قرارداد کنسرسیوم
بعد از ملی شدن صنعت نفت تمام اختیارات در رابطه با اکتشاف و استخراج نفت از “شرکت نفت ایران و انگلیس “ و به جای آن “شرکت ملی نفت ایران” تاسیس و کار حفاری و استخراج و فروش نفت به عهده شرکت ملی نفت ایران گذاشته شد.در دوران مصدق با تحریم نفت ایران و عدم همکاری با ایران و توطئه های دیگر عملا تا سال ۱۳۳۳(۱۹۵۴) یعنی به مدت ۴ سال فروش نفت ایران را کاملا متوقف کردند .
بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲قرارداد جدیدی به نام کنسرسیوم بین دولت ایران و کمپانی های نفتی به این صورت تصویب شد :
پنجاه درصد سهام شرکت ملی نفت ایران (که بعد از ملی شدن صنعت نفت به دولت ایران تعلق گرفته بود) به شرکت های نفتی زیرداده شود : شرکت نفت ایران و انگلیس ۴۰٪، شرکتهای آمریکایی نیز ۴۰٪، شرکت شل ۱۴٪ و شرکت نفت فرانسه ۶٪ به مدت۲۰سال واگذار شود . و در عوض تمام کارهای مربوط به استخراج و اکتشاف و فروش را شرکت های فوق برعهده بگیرند. (اصل۵۰ ,۵۰ )
بعدها طی سالهای ۱۳۵۲و۱۳۵۳با لغو امتیازات و اصلاح توافقنامه ها کنترل و حاکمیت کامل ایران بر منابع نفتی ملی مسجل گردیده و مقررشد کلیه شرکتهای نفتی یا خریدار نفت پیمانکار مخصوص شرکت ملی نفت ایران باشند. (قرار داد جدیدی به نام “قرارداد تمدید کنسرسیوم“ بسته شد )
۶- تاریخچه نفت در کشورهای دیگر
تاریخچه کشف نفت در کشورهای مختلف روندی متفاوت با تاریخچه نفت در ایران و آمریکا داشته که در اینجا به چند مورد آن اشاره می کنیم .
۱) عربستان سعودی
در ۲۹ ماه مه ۱۹۳۳(۸ خرداد ۱۳۱۲)درست موقعی که رضا شاه قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس را تمدید کرد آمریکائی هم در عربستان دنبال نفت می گشتند . از این رو شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا (شورون) یک قرارداد انحصاری در مورد اکتشاف و حفاری با دولت عربستان بست (به قیمت ۰۰۰ر۱۳۰دلار برای ۶۶سال) و بعد به شرکت وابسته به خود به نام استاندارد اویل کالیفرنیای غربی (کاسوک) انتقال داد. چون این شرکت توفیقی در اکتشاف نفت بدست نیاورد در سال ۱۹۳۶ حدود ۵۰ ٪ امتیاز را به شرکت نفت تگزاس (تکزاکو) واگذار کرد.
پس از نزدیک به چهار سال کاوش بی‌حاصل در اکتشاف نفت، نخستین موفقیت در سال ۱۹۳۸ و در محل هفتم حفاری در منطقه دمام در چند کیلومتری شمال شهر ظهران به دست آمد و از این رو این چاه نفت دمام شماره ۷ نامیده می‌شود. اکتشاف این چاه و استخراج نفت آن که به ۱۵۰۰بشکه در روز می‌رسید، شرکت استاندارد اویل کالیفرنیای غربی را به ادامه مسیر و رسیدن به شکوفایی مصمم ساخت.
در سال ۱۹۴۴شرکت استاندار اویل کالیفرنیا-عربستان، نام خود را به شرکت نفتی عربستان-آمریکا یا «آرامکو» تغییر داد. در سال ۱۹۴۸شرکت استاندارد اویل نیوجرسی (موبیل) ۳۰درصد و شرکت سوکونی وکیوم (اکسون) معادل ۱۰درصد از سهام این شرکت را خریداری کردند و به این ترتیب شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا (شورون) و شرکت نفت تگزاس (تکزاکو) به‌عنوان سرمایه‌گذار در یکدیگر ادغام شده و هریک سهمی برابر ۳۰درصد را به خود اختصاص دادند.
در سال ۱۹۵۰، ملک عبدالعزیز بن آل سعود با تهدید به ملی کردن تأسیسات نفت کشور، شرکت آرامکو را وادار ساخت تا سود حاصل از فروش نفت را به صورت مساوی و پنجاه-پنجاه میان شرکت و دولت عربستان تقسیم نماید. چند سال پیش از این ماجرا نیز جریان مشابهی برای شرکتهای نفتی آمریکایی در ونزوئلا روی داده بود. دولت ایالات متحده آمریکا با به کار بستن آنچه «ترفند طلایی» خوانده می‌شد میزان سودی را که شرکتهای وابسته به آرامکو در نتیجه تقسیم سودهای نفتی با آل سعود از دست داده بودند به صورت تخفیف مالیاتی به آنها اعطا کرد. (برخلاف شرکت نفت ایران و انگلیس که هیچ جوری کوتاه نمی آمد )
در سال ۱۹۷۳،دولت عربستان سعودی ۲۵٪ درصد ازسهام آرامکو را از آن خود ساخت. این رقم را تا سال۱۹۷۵ به ۶۰٪ درصد افزایش یافت و تا سال ۱۹۸۰با تصاحب ۱۰۰٪ سهام شرکت، کنترل کامل شرکت آرامکو را به دست گرفت. در ماه نوامبر سال ۱۹۸۸، شرکت نفتی عربستان-آمریکا، نام خود را به شرکت نفت عربستان سعودی یا سعودی آرامکو تغییر داد.
شکل شماره ۸ – اولین چاه نفت عربستان سعودی به نام چاه شماره ۷
۲) تاریخچه نفت نروژ و ماجرای مهندس عراقی
نروژی‌ها یکی از نمونه‌های موفق در بهره‌برداری و ثمردهی مناسب از ثروت منابع نفت و گاز هستند. آنها صندوق پس‌انداز نفتی را ایجاد کردند که در مدیریت آن پایبندی اکید به اصول اخلاقی و سلامت مالی دارند، صندوقی که موجودی آن به ۴۰۰ میلیارد دلار رسیده است.
“فاروق القاسم” مهندس زمین‌شناس عراقی در ماه مه ۱۹۶۸درحالی که به تازگی از سمت خود در شرکت نفت عراق (در مالکیت دولت انگلیس) استعفا داده بود. همراه با همسر نروژی خود (سولفرید ) برای درمان پسرش که به فلج مغزی مبتلا شده بود و فقط در نروژ امکان درمان او وجود داشت عازم اسلو (پایتخت نروژ) شد . او می باید کاری پیدا می کرد و چون تخصص او جستجو و اکتشاف نفت بود با بی میلی به اداره نفت رفت تا بلکه یک کار کوچک پیدا کند ولی خبر نداشت دولت نروژ ۵ سال است که دنبال اکتشاف نفت است و هیچ نیروی متخصصی ندارد . ( تمام کارمندان اداره نفت نروژ فقط ۳ نفر بودند)
نروژی ها از خیال پیدا کردن نفت ناامید شده بودند .شرکت های نفتی یکی یکی نروژ را ترک می کردند . چاه‌ها یکی پس از دیگری خشک از کار درآمد و فیلیپس پترولیوم، نخستین شرکتی که فلات قاره نروژ را اکتشاف نمود و آخرین شرکتی که هنوز به جست‌وجو ادامه می‌داد آماده می‌شد تا به شکست خود اعتراف کند. بنابراین تخصص القاسم برای اداره نفت نروژ همچون یک نعمت خدادادی بود . نروژی ها حسابی از او استقبال کردند وزارت صنایع نروژ، القاسم را با پست مشاوره استخدام کرد هیچ‌کس دخالت نکرد. شغل وی تحلیل نتایج اکتشاف دریای شمال بود؛ با حقوقی که بیش از حقوق نخست‌وزیر نروژ بود.
القاسم اداره کامل صنعت نفت نروژ را بدست گرفت و توانست میادین متعددی کشف کند . دست شرکت های غارتگر نفتی را بست و نگذاشت قراردادهای یک جانبه به نفع خود تنظیم کنند . همچنین شرکت ها را وادار کرد از روش های پیشرفته ای همچون تزریق آب به ذخایر گچی یا حفاری افقی استفاده کنند و تهدید کرد مجوز فعالیت شرکت‌هایی که دودلی به خود راه دهند را می‌گیرد. به کمک القاسم و همکارانش دولت نروژ توانست نفت فراوانی بدست بیاورد. و در زمره کشورهای نفت خیز بزرگ در بیاید .
۳) نروژی ها و بیماری هلندی
بیماری هلندی (Dutch disease) یک مفهوم اقتصادی است که تلاش میکند رابطهٔ بین بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی و رکود در بخش صنعت را توضیح دهد . این بیماری کشورهائی را مبتلا می کند که یک نعمت خدادای مانند نفت ( یا معادن دیگر ) دارند و درآمد زیاد فروش این معادن باعث با ارزش شدن پول کشور و واردات بی رویه کالا شده و صنایع داخلی را با مشکل مواجه می کند .
نروژ نیز ابتدا به همان بیماری دچار شد و تمام صنایع آن با رکود مواجه شد ولی بعدا طی طرحی که القاسم به مجلس نروژ ارائه داد پول نفت بهیچ وجه نباید در واردات کالا هزینه شود بلکه باید برای طرح های سازندگی مصرف شده و مازاد آن در صندوق ذخیره ارزی مصرف شود . با این طرح نروژ از بیماری هلندی نجات یافت و هم اینک از پیشرته ترین کشورهای جهان است . صندوق ذخیره ارزی حاصل از نفت هم اکنون به ۴۰۰ میلیارد دلار رسیده است .
شکل شماره ۹ و ۱۰ – فاروق القاسم و خانواده اش
۵- موزه های صنعت نفت
موزه های صنعت نفت مکان هائی هستند که اشیاء تاریخی در ارتباط با صنعت نفت در آن به نمایش گذاشته می شود . همچنین در مورد آموزش صنعت نفت ( از چگونگی شکل گیری نفت تا مراحل استخراج و…) هم آموزش های ویژه به بازدید کنندگان می دهند . اگر چه کشورهای تولید کننده نفت باید رکورد دار موزه های صنعت نفت باشند ولی متاسفانه این کشورها (همانند دیگر صنایع ) اقدام مفید و موثری در این راه انجام ندادند و بزرگترین موزه ها در کشورهای صنعتی و پیشرفته می باشد .
در مقاله “ موزه های صنعت نفت “ که در همین سایت منتشر شده می توانید با موزه های مختلف در ایران و کشورهای مختلف آشنا شوید .
۱) موزه های ایران
متاسفانه تاریخ موزه های صنعت نفت در ایران بسیار جوان است و بجز دو سه مورد که راه اندازی و مورد استفاده قرار دارد بقیه در همین سال های اخیر دستور ساخت و آماده سازی آن داده شد . بنابراین در مقاله “ موزه های صنعت نفت “ در مورد موزه های صنعت نفت ایران توضیحات کافی داده می شود . این موزه ها عبارتند از :
موزه های تهران, موزه های آبادان , موزه های مسجد سلیمان , موزه نفت سبزوار , موزه صنعت نفت كرمان و سایر موزه های کشور به طور مفصل توضیح داده شده است .
بجز “موزه سبزوار” و “موزه پالايشگاه بی بيان آبادان” بقیه موزه ها هنوز تکمیل و به بهره برداری نرسیده اند .
۲) موزه های خارج از کشور
در این قسمت در مورد موزه های خارج از کشور توضیح می دهیم و موزه های مختلفی را مورد بررسی قرار می دهیم (برای اطلاع از جزئیات به مقاله “ موزه های صنعت نفت “ مراجعه کنید مهمترین موزه هائی که در این قسمت مورد بررسی قرار می گیرند عبارت است از :
موزه چاه دریک , نفت پرمین بیسن آمریکا , نفت کانادا ,فرانسه , نروژ ,موزه های نفت آلمان و موزه مالزی
۳) موزه چاه دریک
همانطور که شرح آن رفت چاه دریک اولین چاه نفت در جهان بود در مکانی که اکنون چاه دریک قرار دارد موزه ای احداث شده به نام موزه چاه دریک به همین منظور موزه چاه دریک را در مقاله “ موزه های صنعت نفت “ به طور جداگانه مورد بررسی قرار دادیم .
شکل شماره ۱۱ – مرکز اسناد و موزه های شرکت نفت
شکل شماره ۱۲ – موزه نفت پرمین بیسن آمریکا
برای مطالعه سایر مقاله های نجومی روی شکل زیر کلیک کنید.
برای مطالعه مقاله های روانشناسی اینجا را کلیک کنید .
عکس های طبیعت, طبیعت خوانسار , شکوفه های بهاری , گلستان کوه ,دانلود آلبوم های کامل بهترین و زیباترین عکس ها ,آلبوم هائی با صدها عکس کیفیت بالا , در هیچ کجای اینترنت این عکسها را پیدا نمیکنید , عکس هابدون استفاده از تکنیک های فتوشاپ تهیه شده , کاملا طبیعی
برای آموزش کامل و حرفه ای گوگل مپ روی شکل زیر کلیک کنید
۱) هر گونه اظهار نظر را در فرم اظهار نظر کاربران وارد کنید .
۲) نظرات بعد از تایید مدیریت نشان داده می شود .
۳) با انتقادات و پیشنهادات سازنده خود ما را هرچه بیشتر همراهی کنید . مدیریت از انتقادات و پیشنهادات سازنده شما استقبال میکند .
۴) نوشته های قرمز پر رنگ ارجاع به لینک هستند که هنوز لینک آنها قرار داده نشده است ( هنوز صفحه آنها منتشر نشده است )
۵) نوشته های آبی پر رنگ ارجاع به لینک هستند که لینک آنها قرار داده شده است ( صفحه آنها منتشر شده است )
۶) هرگونه بهره برداری : کپی تمام و یا قسمتی از مطالب این سایت بدون ارجاع منبع آن ممنوع می باشد .
۷) تکثیر فایل های Pdf با ذکر منبع آزاد ولی فروش آن تحت هر عنوان و با ذکر منبع هم ممنوع می باشد
